Σε όλη τη διάρκεια του βίου του, αν και είχε συσχετιστεί με το κίνημα του Συμβολισμού, ο Αλφρέ Ζαρί ήταν ευρύτερα γνωστός για το έργο του Ubu Roi (1896), το οποίο συχνά αναφέρεται ως προδρομικό των κινημάτων του Σουρεαλισμού και του Φουτουρισμού, που εκδηλώθηκαν κατά τις δεκαετίες του 1920 και 1930.

Συνέγραψε χρησιμοποιώντας μια ποικιλία υφών, προαναγγέλλοντας έτσι το μεταμοντέρνο. Έγραψε θεατρικά, νουβέλες, ποιήματα, δοκίμια και θεωρητικά άρθρα. Τα έργα του θεωρούνται πρωτοποριακά στα πεδία της λογοτεχνίας του παραλόγου και της μεταμοντέρνας φιλοσοφίας.

Ο Γάλλος θεατρικός συγγραφέας και μυθιστοριογράφος Αλφρέ Ζαρί [Alfred Jarry, 8 Σεπτεμβρίου 1873 – 1 Νοεμβρίου 1907] επινόησε την Παταφυσική, μια παρωδία της σύγχρονης επιστήμης. Θεωρείται πρόδρομος των Σουρεαλισμού και του Φουτουρισμού καθώς και του Μεταμοντερνισμού. Γεννημένος στο Laval της Γαλλίας, είχε Βρετονική καταγωγή από την πλευρά της μητέρας του.

1878-1879. Από το Μάιο του 1878 ώς τον Ιούλιο του 1879, ο Alfred Jarry είναι μαθητής στο Δημοτικό του Λαβάλ, που ανήκει στο τρίτο Τάγμα του Αγίου Φραγκίσκου των Παυλίων.

1879-1888. Το φθινόπωρο του 1879, η Caroline Jarry εγκαθίσταται στο Σεν-Μπριέ με τα δυο παιδιά της, τον Alfred και την Charlotte. Ο Alfred Jarry είναι μαθητής στο Λύκειο του Σεν-Μπριέ από τον Οκτώβριο του 1879 ώς τον Ιούλιο του 1888.

Από το 1885 ώς το 1888, γράφει τα έμμετρα και πεζά θεατρικά έργα: Les brigands de la Calabre (Οι ληστές της Καλαβρίας), Le parapluie-seringue du Docteur Thanaton (Η ομπρέλα-σύριγγα του Δόκτορος Θανάτωνος), Roupias Tete-de-Seiche (O Ρουπιά με το κεφάλι σαν σουπιά), Sicca Professeur (Καθηγητής Σικά), Le proces (Η δίκη), Kroeflich ou L’heritage (Κρέφλιχ ή Η κληρονομιά), Un cours de bidasse (Μάθημα για κοθώνια), L’ouverture de la peche (Το άνοιγμα της αλιευτικής περιόδου) και Les Antliaclastes (Οι Αντλιακλάστες), τα οποία σώζονται.

Την ίδια περίοδο, στο Λύκειο της Ρεν, ένας φυσικός, ο κ. Hebert –με τα παρατσούκλια P.H., Pere Heb, Eb, Ebe, Ebon, Ebance, Ebouille–, ενσαρκώνει στα μάτια των μαθητών του «όλη τη γελοιότητα του κόσμου». Έτσι, πρωταγωνιστεί σ’ ένα μακροσκελές μαθητικό έπος. Ένα επεισόδιο του εν λόγω έπους, το οποίο συνέγραψε ο Charles Morin και αφηγείται τις δοκιμασίες του P.H., αναρρηθέντος στο θρόνο της Πολωνίας, τιτλοφορείται Les Polonais (Οι Πολωνοί).

1888-1891 Τον Οκτώβριο του 1888, ο Alfred Jarry γράφεται στο Λύκειο της Ρεν. Ο συμμαθητής του Henri Morin, μικρός αδελφός του Charles, του εγχειρίζει το κείμενο των Πολωνών, το οποίο, αφού ο Jarry του δώσει τη μορφή κωμωδίας, ανεβαίνει το Δεκέμβριο του 1888 και τον Ιανουάριο του 1889 στη σοφίτα της οικογένειας Morin και, στη συνέχεια, από το 1890 και μετά, στο κουκλοθέατρο (Theatre des Fynances) που έχει στήσει στο διαμέρισμα όπου κατοικεί με τη μητέρα του και την αδελφή του, Charlotte. Το εν λόγω έργο εξακολουθεί να τιτλοφορείται Οι Πολωνοί και είναι η παλαιότερη εκδοχή του Πρώτου Κύκλου του Ιμπί, ή του Ιμπί Τυράννου. Την ίδια εποχή, ο Jarry γράφει το έργο Onesime ou Les tribulations de Priou (Ονήσιμος ή Oι δοκιμασίες του Πριού), το οποίο δε θ’ αργήσει να μετονομαστεί: Τα κέρατα του Ρ.Η. ή Τα πολύεδρα, και, λίγο αργότερα, Ιμπί Κερασφόρος. Και το έργο αυτό θα το παρουσιάσουν οι μαριονέτες του Theatre des Fynances.

Τον Οκτώβριο του 1891, ο Alfred Jarry έρχεται στο Παρίσι για να παρακολουθήσει μαθήματα Ανωτέρας Ρητορικής στο Λύκειο Ερρίκος Δ΄. Με τους νέους συμμαθητές και φίλους του, μεταξύ των οποίων και ο Leon-Paul Fargues, οργανώνει στο σπίτι του, στη Λεωφόρο Πορ-Ρουαγιάλ, διάφορες παραστάσεις του Ιμπί Τυράννου και του Ιμπί Κερασφόρου. Κάνει πολλές διορθώσεις, και τα έργα τείνουν προς την τελική τους μορφή. – Τότε –και μόνο τότε–, ο P.H. μετονομάζεται οριστικά σε κυρ-Ιμπί.

Στις 28 Απριλίου 1893, η «L’Echo de Paris litteraire illustre», την οποία διηύθυναν οι Catulle Mendes και Marcel Schwob, δημοσιεύει το Guignol (Κουκλοθέατρο) του Alfred Jarry, το οποίο τιμήθηκε με το βραβείο πεζογραφίας στον μηνιαίο διαγωνισμό της εφημερίδας. Το Κουκλοθέατρο είναι μια συλλογή τριών κειμένων, το πρώτο και το τρίτο των οποίων είναι απ’ τον Ιμπί: το L’autoclete (Ο αυτόκλητος) περιλαμβάνει τις τέσσερις πρώτες σκηνές της Πρώτης Πράξης του Ιμπί Κερασφόρου (στην πρώτη εκδοχή του), ενώ οι σκηνές 3, 4, 5 και 6 του L’Art et la Science (Η Τέχνη και η Επιστήμη) αντιστοιχούν στην Τέταρτη Πράξη του Ιμπί Κερασφόρου.

Από την εποχή αυτή χρονολογείται η φιλία του Alfred Jarry με τον Marcel Schwob, στον οποίο θα αφιερώσει μελλοντικά τον Ιμπί Τύραννο και τον οποίο, στο Εικονογραφημένο Αλμανάκ του κυρ Ιμπί, το 1899, θα ονομάσει «Ο Γνώστης».

1894 Οκτώβριος. – Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Mercure de France το Les minutes de sable memorial (Τα πρακτικά της κλεψύδρας), πρώτο βιβλίο του Alfred Jarry. Στη συλλογή (στην οποία περιλαμβάνεται και το βραβευμένο Κουκλοθέατρο) ο Remy de Gourmont αφιερώνει ένα άρθρο στο [περιοδικό] «Mercure de France», όπου επιδαψιλεύει τον ακόλουθο έπαινο στον κυρ-Ιμπί: «Από τον κ. Ιμπί, που βρίσκεται ακόμα υπό διαμόρφωση, μπορεί κανείς, κατά τη γνώμη μου, να αντλήσει ένα πρόσωπο απίστευτα τρομακτικό όσο και κωμικό· ο κ. Ιμπί έχει σίγουρα να πει πολλά πράγματα που τα αποσιώπησε αλλά θα τα πει».

Ο Alfred Jarry συνδέεται φιλικά με το διευθυντή του Mercure de France, Alfred Valette, και τη γυναίκα του, Rachilde. Και στην έδρα του εκδοτικού οίκου τους, στην οδό Εσοντέ-Σεν-Ζερμέν 15 (μια οδό την οποία μεγαλύνει το Τραγούδι του απεγκεφαλισμού), παρουσιάζει τον Ιμπί Τύραννο στους φίλους της οικογένειας.

Ο Jean de Tinan το θυμάται και του γράφει από το Αβαείο Ζιμιέζ, στις 3 Ιουλίου 1896: «Ξαναδιάβασα χτες ολόκληρο το δράμα (έχει κάμποσες μικρές αλλαγές, πολύ επιτυχημένες κατά τη γνώμη μου). Ήταν σαν να σας άκουγα να το διαβάζετε ξανά –μέσα στα γέλια της Rachilde, στα γέλια του Moreno, στα γέλια της Fanny, στα γέλια του Vallette, στα γέλια του Schwob, στα γέλια του Herold, στα γέλια όλων– με την υπέροχη φωνή σας του Αρχιφορολόγου».

1895 Μάρτιος. – Το «Mercure de France» δημοσιεύει την «Εραλδική Πράξη» του Cesar-Antichrist (Καίσαρ-Αντίχριστος), στην ένατη και τη δέκατη σκηνή της οποίας εμφανίζεται και ο κυρ-Ιμπί, πλαισιωμένος από τους παλατιανούς Στρίβωνα, Κορόνα και Γράμματα.

14 Ιουνίου. – Ο στρατιώτης Jarry Alfred Henri, ο οποίος, στις 13 Νοεμβρίου 1894, είχε καταταγεί στο 101ο Σύνταγμα Πεζικού του Λαβάλ, απαλλάσσεται λόγω χρονίας χολολιθίασης. Του χορηγείται πιστοποιητικό καλής διαγωγής.

Σεπτέμβριος. – Το «Mercure de France» δημοσιεύει την «Επίγεια Πράξη» του Καίσαρος-Αντιχρίστου, η οποία απαρτίζεται από τις σκηνές 6 και 8 της Πρώτης Πράξης, τις σκηνές 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 και 8 της Τρίτης Πράξης, και τις σκηνές 3, 4, 5, 6 και 7 της Τέταρτης Πράξης του Ιμπί Τυράννου.

Οκτώβριος. – Ο Καίσαρ-Αντίχριστος κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Mercure de France. 1896 Ιανουάριος. – Ο Alfred Jarry γνωρίζεται με τον Lugne-Poe, διευθυντή του Theatre de l’Oeuvre, και του προτείνει πρώτα τον Ιμπί Τύραννο και μετά, υπό τον τίτλο Τα πολύεδρα, τον Ιμπί Κερασφόρο.

Μάρτιος. – Ο Alfred Jarry εγκαταλείπει την ιδέα να ανεβάσει τα Πολύεδρα στο Theatre de l’Oeuvre. Εγχειρίζει το χειρόγραφο του Ιμπί Τυράννου στον Lugne -Poe και θέτει εαυτόν στην απόλυτη διάθεσή του.

Απρίλιος-Μάιος. – Ο Ιμπί Τύραννος (ή Οι Πολωνοί) δημοσιεύεται στα τεύχη 2 και 3 της μηνιαίας επιθεώρησης «Livre d’Art», αρχισυντάκτης της οποίας είναι ο Paul Fort.

Ιούνιος. – Ο Alfred Jarry προσλαμβάνεται από τον Lugne -Poe, που του αναθέτει τα ζητήματα γραμματείας, διαχείρισης, διαφήμισης κ.λπ. και τον συμβουλεύεται όσον αφορά στο ρεπερτόριο του Theatre de l’Oeuvre για την επόμενη περίοδο, η οποία θα ξεκινήσει με το Πέερ Γκιντ του Ibsen και τον Ιμπί Τύραννο.

11 Ιουνίου. – Από τις Εκδόσεις Mercure de France κυκλοφορεί ο τόμος Ιμπί Τύραννος, δράμα εις πεζόν λόγον και πράξεις πέντε, ως ακριβώς είχε διδαχθεί υπό του θιάσου μαριονετών Theatre des Phynances εν έτει 1888.

Σεπτέμβριος. – Το «Mercure de France» δημοσιεύει το άρθρο του Alfred Jarry Για το ανωφελές του Θεάτρου στο Θέατρο (βλ. και στο παρόν), προεισαγωγή στη σκηνοθεσία του Ιμπί Τυράννου.

1η Δεκεμβρίου. – Με τον τίτλο «Paralipomenes d’Ubu» («Παραλειπόμενα του Ιμπί»), ο Alfred Jarry δημοσιεύει στην επιθέωρηση «La Revue Blanche», με τη διαμεσολάβηση του φίλου του, Felix Feneon, μια σύνοψη του υμπικού έπους, με άφθονα αποσπάσματα από τον Δεύτερο Κύκλο του Ιμπί (Ιμπί Κερασφόρος).

10 Δεκεμβρίου. – Πρώτη παράσταση, στην αίθουσα Nouveau Theatre (οδός Μπλανς 15), του δεύτερου έργου της τέταρτης περιόδου του Theatre de l’Oeuvre: Ιμπί Τύραννος, δραματική κωμωδία σε 5 πράξεις του Alfred Jarry. Προηγείται μια διάλεξη του συγγραφέα (βλ. και στο παρόν). Μουσική επιμέλεια: Claude Terrasse. Σκηνοθεσία: Lugne-Poe. Ντεκόρ και μάσκες: Pierre Bonnard, Serusier, Toulouse-Lautrec, Vuillard, Ranson και Jarry. Ερμηνευτές: Louise France (κυρά-Ιμπί), Irma Perrot (βασίλισσα Ροζαμούνδη), Firmin Gemier (κυρ-Ιμπί), Dujeu (βασιλιάς Βεγκέσλαος), Nolot (Τσάρος και Γαμίσλαος), G. Flandre (καπετάν Λέρας), Buteaux, Carpentier, Charley, Cremnitz, Dally, Ducate, Duprey, Lugne-Poe, Michelez, Severin-Mars, Verse κ.ά. Το φυλλάδιο-πρόγραμμα της παράστασης, το οποίο εξέδωσε η επιθεώρηση «La Critique», περιλαμβάνει άλλη μία παρουσίαση του Ιμπί Τυράννου από τον Alfred Jarry (βλ. και στο παρόν).

1897 1η Ιανουαρίου. – Η επιθεώρηση «La Revue Blanche» δημοσιεύει το κείμενο «Ζητήματα Θεάτρου», απάντηση του Alfred Jarry στην κριτική που δέχτηκε ο Ιμπί Τύραννος. Από τις Εκδόσεις Mercure de France κυκλοφορεί η πολυγραφημένη ανάτυπη έκδοση του έργου του Alfred Jarry Ιμπί Τύραννος, δράμα εις πεζόν λόγον και πράξεις πέντε, ως ακριβώς είχε διδαχθεί υπό του θιάσου μαριονετών Theatre des Phynances εν έτει 1888 και του Theatre de l’Oeuvre, εις τας 10 Δεκεμβρίου 1896, μετά μουσικής του Claude Terrasse. – Στην έκδοση αυτή περιλαμβάνεται και η «Σύνθεση της Ορχήστρας» (βλ. και στο παρόν). Σύμφωνα με διάφορες εκδοχές, ο Alfred Jarry γράφει και καλλιγραφεί, εν όψει μιας ανάλογης πολυγραφημένης ανάτυπης έκδοσης, το έργο Ubu Cocu ou l’Archeopteryx (Ιμπί Kερασφόρος ή O Αρχαιοπτέρυξ), το 1897-’98. Είναι η δεύτερη εκδοχή του Δεύτερου Κύκλου του Ιμπί, την οποία θα αφιερώσει αργότερα στον Thadee Natanson, διευθυντή της επιθεώρησης «La Revue Blanche».

1898 20 Ιανουαρίου. – Παράσταση του Ιμπί Τυράννου στο Theatre des Pantins (οδός Μπαλί 6), από τις μαριονέτες του Pierre Bonnard, με τις φωνές των Louise France, Fanny Zaessinger, Jovita Nadal, Jacotot και Lardennoy. Ο Claude Terrasse παίζει στο πιάνο: την Ουβερτούρα του Ιμπί Τυράννου· στην Τέταρτη Πράξη, το Εμβατήριο των Πολωνών· στο τέλος της Πέμπτης Πράξης, το Τραγούδι του απεγκεφαλισμού, που το ερμηνεύει ο Jacotot. – Και οι τρεις αυτές παρτιτούρες κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Mercure de France, στη σειρά «Ρεπερτόριο για Μαριονέτες», και το εξώφυλλο της καθεμιάς κοσμείται και από μια πρωτότυπη λιθογραφία του Alfred Jarry.

Ιούνιος. – Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Pierre Fort το έργο του Alfred Jarry L’amour en visites (Ο έρωτας με επισκέψεις).

H ενδέκατη και τελευταία επίσκεψη (Στης κυράς-Ιμπί) δεν είναι άλλη από την Τέχνη και την Επιστήμη, ένα απόσπασμα από τον Ιμπί κερασφόρο και το τρίτο μέρος του Κουκλοθέατρου στα Πρακτικά της κλεψύδρας.

1899 Ο Alfred Jarry δουλεύει τον Τρίτο Κύκλο του Ιμπί (Ιμπί Δεσμώτης), τη συγγραφή του οποίου θα ολοκληρώσει το Σεπτέμβριο, στο Φαλαγγιστήριο της Λα Φρετ. Κατά το συγγραφέα του, ο Ιμπί Δεσμώτης προτείνεται ως «αντίβαρο στον Ιμπί Τύραννο» και πόρρω απέχει απ’ τα μαθητικά σκαρώματα της Ρεν, ενώ, κατά τον J.H. Sainmont, είναι «μια μυθοπλασία ενηλίκων, πληθωρική μέσα στο παταφυσικό παιχνίδι των ταυτόσημων αντιφάσεών της, κεχρισμένη αυθάδης με επίσημο και μεγαλοπρεπές διάταγμα».

Στο Παρίσι, κυκλοφορεί το Εικονογραφημένο Αλμανάκ του κυρ-Ιμπί (Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 1899). Το τομίδιο αυτό εγκαινιάζει τον Τέταρτο Κύκλο του Ιμπί, ο οποίος είναι ιδιαιτέρως προσανατολισμένος προς την πολιτική, τη λογοτεχνική, την καλλιτεχνική και την αποικιακή επικαιρότητα, και κοσμείται με σχέδια του Pierre Bonnard.

1900 Οι Εκδόσεις Revue Blanche εκδίδουν τον Ιμπί Δεσμώτη. Προτάσσεται το κείμενο του Ιμπί Τυράννου, επαυξημένο με το Τραγούδι του απεγκεφαλισμού, που ανήκει στον Ιμπί Κερασφόρο.

1901 1η Ιανουαρίου. – Στον Τέταρτο Κύκλο του Ιμπί προστίθεται το Εικονογραφημένο Αλμανάκ του κυρ-Ιμπί (20ός αιώνας), προϊόν συνεργασίας των Alfred Jarry, Pierre Bonnard, Claude Terrasse, Fagus και Ambroise Vollard, που είναι και ο εκδότης του, χωρίς να εμφανίζεται.

10 Νοεμβρίου. – Πρώτη παράσταση του έργου Ubu sur la Butte (O Ιμπί στο λόφο) στο 4 z’Arts της Μονμάρτρης, από τις μαριονέτες του Κουκλοθεάτρου Gueules de Bois, τις οποίες κινεί ο Anatole, του Κουκλοθεάτρου Champs-Elysees. – Θα περάσουν πέντε χρόνια έως ότου εκδοθεί ο Ιμπί του Πέμπτου Κύκλου.

1902 21 Μαρτίου. – Ο Alfred Jarry εκφωνεί στον Κύκλο της Ελεύθερης Αισθητικής στις Βρυξέλλες μια διάλεξη σχετικά με τις μαριονέτες και διαβάζει σκηνές από διάφορα έργα του Theatre des Pantins: Les Silenes του Grabbe, Vive La France! του Franc-Nohain, Paphnutius του A.F. Herold, L’Abbe Prout του Paul Ranson και Ιμπί Τύραννος. Το έργο Le Jardin des Ronces του F.A. Cazals κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις La Plume, μαζί με μια «Παροχή αδείας χρήσεως αποσπασμάτων του Ιμπί Τυράννου» του Alfred Jarry και πρόλογο της Rachilde.

1903 15 Φεβρουαρίου – Η επιθεώρηση «La Revue Blanche» δημοσιεύει το «Λουτρό του βασιλιά», δοξαστικό σονέτο του Alfred Jarry για τον Ιμπί.

1906 2 Απριλίου. – Ο Alfred Jarry γράφει στον Laurent Tailade για να τον παρακινήσει να υποστηρίξει (και να προλογίσει) «μια συντομευμένη έκδοση του Ιμπί Τυράννου» η οποία είναι ήδη στο τυπογραφείο για λογαριασμό των Εκδόσεων Sansot και για την οποία ο Lucien Guitry «δε θα είχε αντίρρηση να διαθέσει το θέατρό του».

Μάιος. – Ο Πέμπτος Κύκλος του Ιμπί, Ο Ιμπί στο λόφο, κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Sansot, στη σειρά «Κακότεχνο Θέατρο». Θα τον διαδεχόταν ένας Ιμπί Απόκρυφος, η δεύτερη εκδοχή του Ιμπί Κερασφόρου, η οποία, όμως, δε θα εκδοθεί ποτέ. Στο σπίτι της αδελφής του στο Λαβάλ, ο Alfred Jarry, πολύ βαριά άρρωστος, κοινωνεί την τελευταία μετάληψη και, στις 28 Μαΐου, παραγγέλνει στη Rachilde: «Αυτή τη φορά, ο κυρ-Ιμπί δεν γράφει μες στον πυρετό. (Αρχίζει σαν διαθήκη, την οποία, άλλωστε, έχει κάνει.) Νομίζω ότι έχετε καταλάβει: δεν πεθαίνει (συγγνώμη – μου ξέφυγε η λέξη) απ’ το πιοτό και άλλα όργια. Δεν τον διακατείχε αυτό το πάθος και είχε τη φιλαρέσκεια να καλέσει όλους τους “σκατιάτρους” να τον εξετάσουν. Δεν έχει κανένα πρόβλημα – ούτε στο συκώτι, ούτε στην καρδιά, ούτε στα νεφρά, ούτε καν στα ούρα! Είναι, απλώς, εξαντλημένος (παράδοξο τέλος για κάποιον που έγραψε το Υπεράρρεν), κι ο λέβητάς του δε θα τιναχτεί στον αέρα, αλλά θα σβήσει. Θα σταματήσει σιγά σιγά, σαν κουρασμένη μηχανή. […] Τότε, ο κυρ-Ιμπί, που δικαιούται να ξεκουραστεί και με το παραπάνω, θα προσπαθήσει να κοιμηθεί. Πιστεύει πως, όταν ο άνθρωπος αποσυντίθεται, ο εγκέφαλος συνεχίζει να λειτουργεί και μετά θάνατον, και πως αυτά ακριβώς τα όνειρά του είναι ο Παράδεισος».

1907 Την 1η Νοεμβρίου, στις 4.15 το απόγευμα, ο Alfred Jarry πεθαίνει στο νοσοκομείο. Η κηδεία του θα γίνει την Κυριακή 3 Νοεμβρίου. «Φύγαμε στις 3 η ώρα», σημειώνει ο Leautaud στο ημερολόγιό του. «Σταματήσαμε για ένα εικοσάλεπτο στον Άγιο Σουλπίκιο, κι ύστερα πήραμε το δρόμο για το Μπανιέ. Θα πρέπει να φτάσαμε εκεί κατά τις πέντε… Ο Mirbeau, o Descaves και ο Renard ακολούθησαν μέχρι τέλους» – το ίδιο και οι Maurice Beaubourg, Charles-Louis Philippe και Paul Valery.

_________________________________________________________

• Άλφρεντ Ζαρύ
• Υμπύ τύραννος
  Εκδόσεις Opera
  Μετάφραση  Αχιλλέας Κυριακίδης
  Σελίδες:  132
  Ημ. Έκδοσης: 01/07/2003

ΚΡΙΤΙΚΗ

Ανάμεσα στον Γάλλο Αλφρέντ Ζαρί (1873-1907) και τον Ελληνα Εμμανουήλ Ροΐδη (1831-1904), οι διαθέσεις κάποια στιγμή διασταυρώθηκαν. Οι λογοτεχνικές διαθέσεις τους εννοείται (οι δύο άνδρες δεν γνωρίζονταν). Ο Ζαρί υπήρξε πράγματι, στις αρχές του 20ού αιώνα, ο ιδιοφυής μεταφραστής της Πάπισσας Ιωάννας (έργο το οποίο πρόσφατα εκδόθηκε στη Γαλλία και σε βιβλίο τσέπης, γεγονός άλλωστε που το καθιέρωσε). Είναι αλήθεια ότι με το χιούμορ του, την αίσθηση του γελοίου, την τάση του για απρόσμενες και λεπτές προσεγγίσεις που επιτρέπει η καλλιέργεια, ο Ζαρί προσφέρει, με τη συνδρομή του φίλου του, έλληνα γιατρού Ιωάννη Σάλτα, σε αστραφτερά και παιγνιώδη γαλλικά, αυτό το υψιπετές λογοτέχνημα. Τώρα ήταν η σειρά ενός Ελληνα να ανταποδώσει τη χειρονομία. Και σαν δίκαιη ανταπόδοση, ο Αχιλλέας Κυριακίδης μετέφρασε τον Υμπύ Τύραννο του Αλφρέντ Ζαρί στα ελληνικά, επίσης με τρόπο ευρηματικό και χυμώδη, τόσο για τις αισθήσεις όσο και για το πνεύμα.

Ο Υμπύ Τύραννος είναι ένα εμβληματικό θεατρικό έργο σε πέντε πράξεις, μεταφρασμένο σχεδόν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, παιγμένο και ξαναπαιγμένο από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες στη Γαλλία και στο εξωτερικό (αναφέρουμε ενδεικτικά μόνο τους Ζαν Βιλάρ, Αντουάν Βιτέζ και Πίτερ Μπρουκ)· ένα έργο που έχει προ πολλού περάσει στο παγκόσμιο λογοτεχνικό πάνθεον. Από την πρώτη λέξη δίνεται το ύφος του έργου. Ενα τονωτικό και αιφνιδιαστικό «Σκρατά κι απόσκρατα!», κάτι που αποτέλεσε μεγάλο σκάνδαλο στην εποχή του. H συνέχεια δεν διαψεύδει την έναρξη, παρ όλο που η ιστορία καθεαυτή είναι κοινότοπη και ο αναγνώστης αναρωτιέται τι είναι αυτό που τον σαγηνεύει!

• Εξουσία και χρήμα

Βρισκόμαστε σε μια φανταστική Πολωνία. Στην Πολωνία του Ζαρί. Πρόκειται για την ιστορία ενός παλαιού βασιλιά της Αραγονίας και νυν λοχαγού των Δραγόνων, ο οποίος, ωθούμενος από τη φιλόδοξη σύζυγό του, αποφασίζει να ανατρέψει τον βασιλιά. Οταν όμως η συνωμοσία του αποκαλύπτεται, τυχαία, από έναν αγγελιοφόρο του βασιλιά, ο ήρωάς μας, αιφνιδιασμένος, ξεστομίζει ένα τσουχτερό: «Ω, σκρατά κι απόσκρατα, την προύτσισα, με ψυλλιαστήκαν, μα το πράσινο καυλί μου, θα μου πάρουν το κεφάλι! Ωιμέ, ωιμέ!». Κατορθώνει ωστόσο να διαφύγει και να γίνει βασιλιάς, μη διστάζοντας να εγκαταλείψει τον συνένοχό του με τον οποίο έστησε την πλεκτάνη. Ο δρόμος ανοίγει. Του απομένει να μεθύσει από την εξουσία και να πλουτίσει με το χρήμα των άλλων. Αλλά το παρακάνει. Αποτέλεσμα, ο τσάρος της Ρωσίας, γείτονάς του, δεν έχει άλλη λύση παρά να του κηρύξει τον πόλεμο. Ο κυρ Υμπύ, με τη σειρά του, αναγκάζεται να πάρει τα όπλα, χωρίς πολύ ζήλο είναι η αλήθεια. Το μόνο που του δίνει χαρά είναι η σκέψη ότι θα υποβάλει τον τσάρο σε βασανιστήρια όταν τον νικήσει: «Θα τον τιμωρήσω με συστροφή της μύτης και των οδόντων, αποκόλληση της γλώσσας και διακόρευση των αφτιών με ξυλαράκι». Δεν έχει υπολογίσει όμως ότι η γυναίκα του, η οποία έχει παραμείνει στην Πολωνία, καταχράται τα πλούτη του παλατιού.
Οσο και αν της κακοφανεί όμως, ο μοναδικός επιζών του πραξικοπήματος, ο γιος του βασιλιά, την αναγκάζει να φύγει. Αλλά και ο κυρ Υμπύ, ηττημένος στον πόλεμο, είναι και αυτός αναγκασμένος να τραπεί σε φυγή. Από καθαρή σύμπτωση θα βρεθούν και οι δύο στην ίδια κρυψώνα! Φυσικά, όταν την αντικρίζει, ο κυρ Υμπύ δεν μπορεί να λησμονήσει την προδοσία της γυναίκας του, την οποία σκοπεύει να υποβάλει σε ένα μαρτύριο ανάλογο της κακοήθειάς της, πολύ πιο πολύπλοκο από εκείνο που προόριζε για τον τσάρο: «Συστροφή της μύτης, εκρίζωση μαλλιών, εμβολή του ξυλαρακίου στ αφτιά, αναρρόφηση του εγκεφάλου από τις φτέρνες, τεμαχισμός του πισινού, μερική ή ακόμα και ολική συμπίεση του νωτιαίου μυελού (μπας και βάλει λίγο μυελό), χωρίς να ξεχνάμε τη διάνοιξη της νηκτικής κύστεως και, τέλος, τον μεγάλο, εκσυγχρονισμένο εκτραχηλισμό του Αϊ-Γιάννη του Πρόδρομου – τα πάντα βασισμένα στην Αγία Γραφή, τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη, όπως ενημερώθηκαν, διορθώθηκαν και τελειοποιήθηκαν από τον υποφαινόμενο Αρχιφορολόγο…». Τελικά, τέλος καλό όλα καλά: οι δύο σύζυγοι συμφιλιώνονται και βρίσκονται στο κατάστρωμα ενός καραβιού με προορισμό την περιπέτεια…

• Μια καρικατούρα

Με μια πρώτη ματιά, το έργο αυτό μπορεί να φαίνεται γκροτέσκα φάρσα, γρήγορα όμως αναδεικνύεται σε κορυφαία σάτιρα. Γιατί ο Υμπύ του Ζαρί είναι όχι μόνο η καρικατούρα ενός κοινού αστού, αλλά πρωτίστως η καρικατούρα ενός κοινού ανθρώπου, του οικουμενικού ανθρώπου. Ο Υμπύ κατά βάθος είναι μια απλοϊκή, κοινή και συγχρόνως μακιαβελική ύπαρξη, η οποία προσπαθεί να εκμεταλλευθεί προς όφελός της κάθε περίσταση και επιθυμεί άπληστα πάντα περισσότερα από όσα ήδη κατέχει. Ο Υμπύ είναι πράγματι μια τεράστια προσωπικότητα, τόσο τεράστια που – σαν να ήταν απαραίτητη μια επιπλέον απόδειξη – κληροδότησε στη γαλλική γλώσσα ένα επίθετο, το Ubuesque, πάντα ζωντανό, που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα για να χαρακτηρίσει την ωμότητα και τη δειλία. Και αναρωτιέμαι αν υπάρχει καλύτερη μοίρα για ένα έργο τέχνης από το να κληροδοτήσει με μια λέξη την αιωνιότητα! Μια λέξη η οποία από μόνη της εκφράζει έναν χαρακτήρα.
Ο Ζαρί έγραψε αυτό το έργο σε ηλικία δεκαπέντε ετών· ευτυχές γεγονός, όταν ξέρει κανείς ότι έφυγε νωρίς από τη ζωή, στην ηλικία των τριάντα τεσσάρων ετών, λίγο εξαιτίας του ποτού, λίγο εξαιτίας του αιθέρα (για τον οποίο του άρεσε να λέει ότι τον «ξελεκιάζει») και λίγο εξαιτίας της αρρώστιας. Σαν τον Ρεμπό, ο οποίος επίσης έγραψε το ωραιότερο ποίημά του – το Μεθυσμένο καράβι – στην ηλικία των δεκαεπτά ετών, προτού χαθεί και εκείνος πρόωρα. Στην πραγματικότητα, ο Ζαρί συνάντησε τον ήρωά του στο λύκειο, συγκεκριμένα στο πρόσωπο του καθηγητή της Φυσικής, ενός από εκείνους τους πομπώδεις και γελοίους καθηγητές που εμπνέουν πάντα τους μαθητές, όπως έγινε και τότε.

• Το «άτιμο πλάσμα»

Στα δεκαεπτά του χρόνια, ένας οξυδερκής νεαρός, ο Αλφρέντ Ζαρί, τα έχει καταλάβει όλα. Στη σύντομη ζωή του δεν θα σταματήσει να χλευάζει την ανθρώπινη πράξη. Δεν θα αποδεχθεί ούτε καν τους κοινωνικούς κώδικες, όπως έκανε ο Ρεμπό – στον οποίο μοιάζει από πολλές απόψεις – που περιθωριοποιήθηκε παίρνοντας συνειδητά τον δρόμο της Ερυθραίας. Ο Ζαρί περιθωριοποιήθηκε από τον Υμπύ του, αυτό το «άτιμο πλάσμα» στο οποίο θα δώσει πολλές μορφές (Υμπύ δεσμώτης, Υμπύ από την ανάποδη, Υμπύ κερατάς, Υμπύ στον λόφο). Ο ήρωάς του μάλιστα θα τον μπερδέψει. Ο Υμπύ είναι ο Ζαρί. Και ο Ζαρί ο Υμπύ. Αμφότεροι δεν θα πάψουν να ψέγουν τη βλακεία και την κακία των ανθρώπων. Με διάφορα όπλα. Με το χιούμορ κατ αρχάς. Ενα χιούμορ τόσο καταλυτικό που θα απαλλάξει τον Ζαρί ακόμη και από τη στρατιωτική του θητεία! Επειτα με τη γλώσσα. Τις λέξεις τις επιλέγει, τις τραβά προς κάθε κατεύθυνση, τις υποβάλλει σε έναν ετυμολογικό εκτροχιασμό, εφευρίσκοντας μια γλώσσα αποκλειστικά δική του. Οσο για τη λογοτεχνική παράδοση, τη χρησιμοποιεί κατά βούληση, αντλώντας τις αναφορές του όπου και όπως του ταιριάζει, αντιπαραθέτοντας βίαια τα κείμενα και τα είδη, παράγοντας μια δραματουργική δυναμική που γυρνά την πλάτη στους θιασώτες του νατουραλισμού και του συμβολισμού, όπως έπραξαν στη μουσική οι Ραβέλ, Ντεμπυσί και Στραβίνσκι, και στη ζωγραφική ο Πικάσο. Στη γλώσσα του προσδίδει μια θεατρική αποτελεσματικότητα ανεξίτηλη, η οποία λειτουργεί και επιβάλλεται με τη μεγαλύτερη δυνατή ευστοχία. Ο Αλφρέντ Ζαρί κατασκεύασε ακόμη ένα όπλο, εξίσου τρομακτικό, που του επιτρέπει να κοιτάζει την ύπαρξη και τον κόσμο με το βλέμμα – ταυτόχρονα κοντινό και απόμακρο – του ορθολογιστή: την Παταφυσική, τη μέθοδο, που στη συνέχεια μετατράπηκε σε θεωρία, η οποία συνίσταται στην ατελεύτητη και αυστηρή πρακτική αναζήτησης της φανταστικής λύσης. Με άλλα λόγια, αφηγήσεις που υπόκεινται σε έναν κανόνα παραγωγής μαθηματικής τάξεως, που αναπτύσσει την αρχή της αναλογικότητας των αντιθέτων.
Σας αποτρέπω με αυτό που είπα; Να το ξεχάσετε· εκτός αν το παιχνίδι σάς διασκεδάζει. Ποτέ ο Ζαρί δεν πέφτει στην παγίδα της διανοητικότητας. Ο Υμπύ του έχει σάρκα και οστά. Είναι τόσο ανθρώπινος, που θα σας αρέσει πολύ, μα πάρα πολύ.

• Κατρίν Βελισσάρη
  ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-11-2003