Ένα σύμπλεγμα ορφανό

Ένα σύμπλεγμα ορφανό

dromena
Μοιράσου το!

  • ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΤΟΝ ΦΡΟΪΝΤ, μέσω του Ντιντιέ Ανζιέ, έχει στόχο του ο Λουί Βερνάν, καθώς εξηγήσαμε στην προχτεσινή επιφυλλίδα. Ο Ανζιέ, πραγματικά, ξεπερνώντας σε φροϊδισμό τον Φρόιντ, υποστηρίζει ότι, ολόκληρη η ελληνική μυθολογία περιστρέφεται γύρω από το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Αν αυτό αλήθευε, η αρχαία ελληνική μυθολογία δεν θα ήταν τίποτ’άλλο, παρά μια συμβολική εικονογράφηση των θεμάτων αιμομιξία και πατροκτονία.

Και βέβαια θα μπορούσε κανένας να παρατηρήσει εδώ, ότι τα ηθικά κριτήρια δεν έχουν καμιά σχέση με την επιστήμη,. Αλλά και η μονομέρεια άλλο τόσο. Αυτές οι μ’ ένα και μόνον, αποκλειστικό γνώμονα, ανιχνεύσεις των φαινομένων της ζωής, μπορεί για μια στιγμή να πείθουν, αλλά δεν αντέχουν. Θα ’λεγε μάλιστα κανένας πως φθείρονται μόλις μαραθεί το αιφνιδιαστικό τους στοιχείο. Ο Βερνάν αντικρούει την κατά τον Ανζιέ ερμηνεία της Μυθολογίας και προχωρεί στην κατεξοχήν περίπτωση του οιδιπόδειου συμπλέγματος, όπου και θα σταθούμε σήμερα μαζί του.

“Δεν θ’ασχοληθούμε παρά μόνο με τον Οιδίποδα του “Οιδίποδος τυράννου” –σημειώνει ο Βερνάν–όπως ο Σοφοκλής τον σχεδίασε για τραγικό ήρωα. Είναι η ψυχαναλυτική ερμηνεία στην περίπτωση τούτη, εύστοχη;”. Ιδού η πέτρα του σκανδάλου. Ο Βερνάν πάει, μ’ αυτή του τη φράση, να τα βάλει με μιαν ολόκληρη παράδοση, νεότερη μεν, αλλά για τούτο και ισχυρότατη, επικρατέστερη από την παλαιά, την ανύποπτη. Παράδοση που δεν έχει περιοριστεί στον Οιδίποδα. Απ’ αυτόν ξεκινώντας, ακτινοβόλησε και πάνω στον Ορέστη, στον Άμλετ, σ’ αμέτρητους, ύστερα, ήρωες του νεότερου θεάτρου. Κάθε δοσοληψία γιου με μητέρα, από τις αρχές του αιώνα μας κι εδώ,είτε για φυσικά πρόσωπα πρόκειται είτε για πλάσματα της ποιητικής φαντασίας, καταγράφεται στη μερίδα που ανοίχτηκε με το οικογενειακό προηγούμενο του προγεγραμμένου Λαβδακίδη.

Ο χρησμός που δόθηκε στον Οιδίποδα από το μαντείο των Δελφών, η πρόρρηση της πατροκτονίας και της αιμομιξίας, δεν είναι τίποτ’ άλλο, κατά τον Ανζιέ, “παρά η διατύπωση του ειδώλου που εκείνος δεν έχει συνειδητοποιήσει, και που προσδιορίζει τη συμπεριφορά του”. Και συνεχίζει ο Ανζιέ: “Η πρώτη πράξη διαδραματίζεται στη δημοσιά από τους Δελφούς στη Θήβα. Ο Οιδίπους (…) αποφάσισε να μην ξαναγυρίσει στην Κόρινθο, για να φύγει έτσι από το πεπρωμένο του (παράδοξο λάθος, αν ξέρει πως εκεί βρίσκονται οι θετοί γονείς του· απεναντίας, γυρίζοντας κοντά τους, δεν θα είχε τίποτα να φοβηθεί, όπως κι αν αποφάσιζε να πάρει γυναίκα του μια νεαρή κοπέλα, θα προφυλαγόταν από μιαν αιμομικτική ένωση με τη μητέρα του). Αντίθετα: φεύγοντας γι’ αλλού (εγκαταλείποντας τον εαυτό του στις ελεύθερες συσχετίσεις), ο Οιδίπους θα πραγματοποιήσει το ριζικό του (δηλαδή το εσωτερικό του είδωλο)”.

Αλλά –παρατηρεί ο Βερνάν τώρα– για να είναι σωστός αυτός ο συλλογισμός, θα έπρεπε να παραδεχτεί κανένας, μαζί με τον Ανζιέ, πως ο Οιδίπους ξέρει θετικά πως ο Πόλυβος και η Μερόπη, που τον ανάθρεψαν στην Κόρινθο, δεν είναι οι φυσικοί του γονείς. Όμως, σ’ όλο το μάκρος του έργου που έγραψε ο Σοφοκλής, ώς τη στιγμή που θα ξεφανερωθεί η αλήθεια, ο Οιδίπους παρουσιάζεται βέβαιος για το αντίθετο. Όχι μόνο μια φορά, πάμπολλες, ο ήρωας του δράματος βεβαιώνει, δίχως ίχνος αμφιβολίας, πως είναι γιος της Μερόπης και του Πόλυβου. Ο Βερνάν μνημονεύει συγκεκριμένα τους στίχους: 774-5, 824-7, 966-7, 984-5, 990, 1001, 1015, 1017, 1021. Και θέτει το ερώτημα: “Σε τι βασίζεται ο Ανζιέ, για να βάλει το κείμενο να λέει το αντίθετο από εκείνο που εξαγγέλλει τόσο καθαρά;”. Ας τολμήσουμε να προσθέσουμε εδώ κάτι: Ένας Οιδίπους γνώστης της αλήθειας, παύει, απλούστατα, να είναι δραματικό πρόσωπο. Παύει, τουλάχιστον, κατά τη σοφόκλεια αντίληψη. Γιατί όλος ο “Οιδίπους τύραννος” είναι θεμελιωμένος στη σύνθετη, δραματική και θρησκευτική, ιδέα, πως αυτός ο λύτης αινιγμάτων, ο κοφτερός νους, ο “ανδρών πρώτος” για τη δύναμη του νου του, δεν ξέρει καν ποιος είναι. Τίνος παιδί. Τι έχει κάνει. Μ’ έναν Οιδίποδα γνώστη της αλήθειας, η τραγωδία απομένει δίχως “επιφάνεια”.

Αν περιοριστεί κανένας στο γράμμα της μελέτης του Ανζιέ, παρατηρεί ο Βερνάν, δεν θα βρει απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα. Αν όμως θελήσει να γίνει για μια στιγμή δικηγόρος του διαβόλου, θα σταθεί ίσως στα χωρία 774 – 793: εκεί όπου ο Οιδίπους εξηγεί στην Ιοκάστη πως κάποτε, στην Κόρινθο ένας μεθυσμένος τον κατηγόρησε για “πλαστόν” γιο εκείνων που αυτός θεωρούσε γονείς του. Πως πήγε και τους ρώτησε. Πως ξεκίνησε να πάει ακόμα και στους Δελφούς, για να φωτιστεί. Γιατί τάχα ο Σοφοκλής να βάλει αυτό το επεισόδιο στο έργο του; Μήπως επειδή ήθελε να υποδηλώσει έτσι, ότι ο Οιδίπους, βαθιά μέσα του, ξέρει πως ο Πόλυβος και η Μερόπη δεν είναι πραγματικοί γονείς του;

Στο σημείο τούτο πρέπει να ομολογηθεί πως ο Βερνάν δίνει μιαν εξήγηση, που φανερώνει στέρεα γνώση της δραματουργικής. Η αποκάλυψη της αλήθειας από πού βαστάει ο Οιδίπους, λέει, δεν μπορούσε να γίνει με τρ’όπο ξαφνικό κι απρόβλεπτο, η δραματική κατάσταση δεν μπορούσε απότομα να μεταστραφεί. Χρειαζόταν να έχει προετοιμαστεί τόσο ψυχολογικά, όσο και δραματικά. Ο υπαινιγμός που κάνει ο Οιδίπους στο παλαιό εκείνο επεισόδιο, πρώτη ρωγμή στην υποτιθέμενη γενεαλογία του, είναι στοιχείο απαραίτητο αυτής της προετοιμασίας.

Η δεύτερη ανάγκη, που επέβαλε τη μνεία του επεισοδίου με τον μεθυσμένο –συνεχίζει ο Βερνάν– είναι θρησκευτική. Ο χρησμός, στην τραγωδία, είναι πάντοτε αινιγματικός, ποτέ όμως ψεύτης. Αφήνει στον άνθρωπο το περιθώριο της πλάνης. Στην ερώτηση του Οιδίποδος αν ο Πόλυβος και η Μερόπη είναι γονείς του, ο Απόλλων δεν δίνει απάντηση· εκφέρει μόνο μια πρόρρηση. Κατά τα λόγια του Οιδίποδος: “… ὡς μητρὶ μὲν χρείη με μιχθῆναι, γένος δ᾽ ἄτλητον ἀνθρώποισι δηλώσοιμ᾽ ὁρᾶν, φονεὺς δ᾽ ἐσοίμην τοῦ φυτεύσαντος πατρός”.

Πραγματικά, λησμονούμε πάντα πως ο τραγικός ήρωας δεν είναι αντρείκελο, που το χειρίζονται, κρεμασμένο σε κλωστές, κρυμμένες στα παρασκήνια δυνάμεις. Είναι πρόσωπο μ’ ελευθερία πραγματική, δραματική. Ένα μυστήριο ως ον, μέσα στο άλλο, πλατύ μυστήριο, που είναι η πλάση, θέτει με τη ζωή του, με τη συμπεριφορά του, το αγωνιώδες ερώτημα της ελευθερίας και της ευθύνης. Ολόκληρη η τραγωδία είναι αυτό το εναγώνιο ερώτημα. Όπου οι απαντήσεις είναι έτοιμες, ή υπαγορευμένες, τραγωδία δεν μπορεί να υπάρξει. Κάτι θα ’πρεπε να ξέρει γι’ αυτό ο πάνσοφος σημερινός κόσμος μας…

Αλλά ας γυρίσουμε στον Βερνάν: Ο Οιδίπους και μόνο φταίει που δεν ανησυχεί για τη σιωπή του θεού στο κύριο ερώτημά του. Ενεργεί σάμπως να του είχε δοθεί απάντηση. Για τούτο φταίνε δυο χαρακτηριστικά του: η υπερβολική αυτοπεποίθηση και η υπερηφάνεια. Δεν αμφιβάλλει για την κρίση του και θέλει να είναι παντού αυτός που έχει δίκιο (“πάντα μὴ βούλου κρατεῖν”, θα του πει στο επιμύθιο του δράματος ο Κρέων). Δίνει την ερμηνεία που κρίνει αυτός στο χρησμό, και ξεκινάει για το πεπρωμένο του.

Αλλά γιατί – αναρωτιέται τώρα ο Βερνάν – να παραποίησε έτσι ο Ανζιέ, από την αφετηρία κιόλας του δράματος, τα γεγονότα και το νόημά τους. Για τον πολύ απλό λόγο πως αυτό ήταν αναγκαίο για την ψυχαναλυτική ερμηνεία. “Πραγματικά: αν το δράμα στηρίζεται στην άγνοια του Οιδίποδος ποια είναι η προέλευσή του, αν εκείνος πιστεύει στ’ αλήθεια, όπως το βεβαιώνει τόσες φορές, πως είναι γιος στοργικός κι αγαπημένος των βασιλέων της Κορίνθου, γίνεται ολοφάνερο πως ο ήρωας του “Οιδίποδος τυράννου” δεν έχει το παραμικρό οιδιπόδειο σύμπλεγμα (…). Στη συναισθηματική ζωή του Οιδίποδος το μητρικό πρόσωπο δεν πρέπει να είναι παρά η Μερόπη, κι όχι αυτή η Ιοκάστη, που δεν την έχει ποτέ του ιδεί πριν από τον ερχομό του στη Θήβα, που δεν του φαίνεται καθόλου μητέρα και που την παντρεύεται όχι από προσωπική κλίση, αλλά επειδή του δόθηκε χωρίς να τη ζητήσει, μαζί μ’ αυτή τη βασιλική εξουσία, που την κέρδισε λύνοντας το αίνιγμα της σφίγγας, αλλά που δεν θα μπορούσε να την αποκτήσει, παρά μόνο αν μοιραζόταν την κλίνη της ανεγνωρισμένης βασίλισσας”. Ο Σοφοκλής έχει φροντίσει, μάλιστα, να εξαφανίσει από την τραγωδία του κάθε υπαινιγμό στην αυτονόητη ωστόσο διαφορά ηλικίας Οιδίποδος – Ιοκάστης, γιατί μια στάση “μητρική” από μέρος της βασίλισσας, δεν θα συμβιβαζόταν με τον αυταρχικό χαρακτήρα του ήρωά του.

Απομένει όμως ένα σημείο του έργου εξαιρετικά ευαίσθητο. Αυτό που ο Φρόιντ πρώτος είχε επισημάνει. Ο περιώνυμος ισχυρισμός της Ιοκάστη; (στ. 981 – 982) πως πολλοί έχουν ιδεί, στα όνειρά τους, ότι πλάγιασαν με τις μητέρες τους. Μοιάζει στήριγμα ατράνταχτο της ψυχαναλυτικής ερμηνείας. Να η ενδόμυχη κλίση, μαρτυρημένη πια! Αλλά ο Ανζιέ θυμίζει πως μέσα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο δεν είναι μόνον ο Οιδίπους που έχει γνωρίσει αυτό το “σημείον”. Ο Σοφοκλής, γνώστης βέβαια του Ηροδότου, όπως όλοι οι ομοεθνείς του, ξέρει το επεισόδιο του Ιππία: Κατά την πορεία του κατά των Αθηνών, ο Ιππίας ονειρεύτηκε γάμο με τη μητέρα του και συμπέρανε χαρούμενος, ότι θα εγκατασταθεί στην πατρίδα του και θ’ ανακτήσει την εξουσία. Για τους αρχαίους Έλληνες – όπως το σημειώνει κι ο ίδιος ο Ανζιέ, μετά την Μαρί Ντελκούρ – τ’ όνειρο γάμου με τη μητέρα εσήμαινε ή θάνατο ή κατάκτηση του πατρίου εδάφους. Ή επιστροφή, δηλαδή, στο αρχικό λίκνο, τη γη, ή κατάκτηση της εξουσίας. Κανένα ίχνος λοιπόν εδώ αγωνίας ή ενοχής, του οιδιπόδειου τύπου.

Ο Βερνάν είναι πειστικότερος από όσο μπορεί να το δείξει ή παραπάνω περίληψη. Εκείνο άλλωστε που αμφισβητεί, όπως το λέγαμε και στην αρχή, δεν είναι το σύμπλεγμα. Είναι η ονομασία του. Ο μ’ αινιγματική πατρότητα Οιδίπους, εμφανίζεται αθώος για την πατρότητα τουλάχιστον ενός συμπλέγματος που του φορτώσαμε εκ των υστέρων, ερήμην του ποιητή του.

Το Βήμα, 4 Μαΐου 1968


Μοιράσου το!
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΔΡΩΜΕΝΑ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

ΙΣΩΣ ΣΑΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΙ

© dromena.net All rights reserved. | Developed by Δυτικός Άνεμος