• Γ.Θ. ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΣ

Είναι απόλυτα βεβαιωμένο, πως κανένας μεγάλος ποιητής δεν έχει βάλει σε τόση δοκιμασία την παγκόσμια συνείδηση, όσο ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Ούτε ο Όμηρος, ούτε οι Έλληνες τραγικοί, ούτε ο Ντάντε έχουν απασχολήσει τη φιλολογική έρευνα, σε όσην έκταση την έχει απασχολήσει ο ποιητής του Στράτφορντ. Αποτελεί ένα αληθινά εκπληκτικό φαινόμενο ο όγκος και η έκταση της βιβλιογραφίας, που αναφέρεται στο έργο του. Οι μεγάλες βιβλιοθήκες του κόσμου, ιδιαίτερα οι αγγλοσαξωνικές, μαρτυρούν, κατά τον πιο αναμφισβήτητο τρόπο, για το φαινόμενο τούτο. Αρκεί μονάχα η σαιξπηρική συλλογή της μεγάλης βιβλιοθήκης του Μπίρμιγχαμ, για να βάλει σε δοκιμασία τον ερευνητή του ελισαβετιανού θεάτρου. Αλλά η Folger Shakespeare Library της Ουάσιγκτον είναι εκείνη, που μπορεί να τον περιαγάγει στην έσχατη απελπισία.

Αξίζει να γίνει μια σύντομη αναφορά στην περίφημη τούτη αμερικάνικη βιβλιοθήκη. Σε κάποιο οδοιπορικό κείμενό μου παλιότερα, είχα γράψει πως ο επισκέπτης των μεγάλων βιβλιοθηκών της Αμερικής και προ πάντων των πινακοθηκών της, σχηματίζει την εντύπωση, πως μια οργανωμένη επιδρομή του νέου κόσμου εναντίον του παλιού, έχει απογυμνώσει τα καλλιτεχνικά ιδρύματα της Ευρώπης από τα μεγάλα τους αριστουργήματα. Ολόκληρη σχεδόν η Αναγέννηση έχει μεταφερθεί στο νέο κόσμο. Τόσο πλούσια είναι τα μουσεία, οι πινακοθήκες κι οι βιβλιοθήκες των μεγάλων πόλεων της Αμερικής. Γι’ αυτό είναι πλάνη να νομίζεται, πως το δολάριο έχει κτίσει μονάχα ουρανοξύστες και κρεμαστές γέφυρες. Μαζί με πολλά άλλα, μετανάστευσε στην Αμερική και το παλιό ευρωπαϊκό πνεύμα των “μεγάλων ευεργετών”.

Το μεράκι ενός τέτοιου δωρητή έστησε στην καρδιά της Ουάσιγκτον το μνημείο που λέγεται “Folger Shakespeare Library”. Εκεί έχει συγκεντρωθεί η μεγαλύτερη σαιξπηρική βιβλιογραφία του κόσμου. Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζονται οι Αμερικάνοι. Αλλά και ο πιο δύσπιστος επισκέπτης της βιβλιοθήκης δε θα δυσκολευόταν να το παραδεχθεί. Η διοίκηση της βιβλιοθήκης, με βάση τη μεγάλη σαιξπηρική δωρεά του Folger, οργάνωσε μιαν εκστρατεία, σε παγκόσμια κλίμακα, για να συγκεντρώσει ό,τι έχει γραφεί γύρω από το έργο του Σαίξπηρ.

Εκεί υπάρχουν 79 αντίτυπα in folio από την πρώτη έκδοση των έργων του Σαίξπηρ (1623). Υπάρχουν ακόμα πολλά αντίτυπα από τη δεύτερη έκδοση (1632), την τρίτη (1663) και την τέταρτη (1685). Εκεί βρίσκεται και το μόνο γνωστό αντίτυπο από την αρχική έκδοση του έργου “Τίτος Ανδρόνικος” (1594), που ήταν το πρώτο που τυπώθηκε απ’ όλα τα έργα του Σαίξπηρ. Είναι αξιόλογη και η συλλογή χειρογράφων και κοστουμιών του σαιξπηρικού δραματολογίου. Σημαντικότατο είναι κι ένα τέλειο μοντέλο, σε φυσικές διαστάσεις, μιας ελισαβετιανής θεατρικής σκηνής.

Έκαμα αυτή την αναφορά στον τεράστιο όγκο της σαιξπηρικής βιβλιογραφίας, για να υποδηλώσω πόσο απελπιστικά δύσκολη είναι η προσκόμιση νέων στοιχείων για τη μελέτη ενός τόσο εξονυχιστικά ερευνημένου έργου. Θα ’πρεπε να βαστάει κανείς από τη γενιά των Walter Pater και Georges Brandes για ν’ αποτολμήσει μια νέα διείσδυση στα τόσο ανασκαμμένα, αλλά πάντα τόσο σκοτεινά κανάλια του σαιξπηρικού δράματος. Και δοκίμασα μεγάλη αμηχανία, όταν πήρα την τιμητική πρόσκληση από τη “Νέα Εστία”, να συνεργασθώ στο σαιξπηρικό της τούτο αφιέρωμα.

Ποια είναι η προσωπική μου εμπειρία, που θα μου ’δινε το δικαίωμα να προχειρισθώ σ’ έναν σαιξπηρολόγο των περιστάσεων; Η ανάγνωση μήπως των έργων του ποιητή; Μα νομίζω πως τούτο είναι κοινό προνόμιο και υποχρέωση όλων των μορφωμένων ανθρώπων. Σα μόνη “προσωπική” σαιξπηρική εμπειρία, ας μου συγχωρεθεί να λογαριάσω ένα παλιό μου προσκύνημα στο Stratford-upon-Avon. Είναι ο τόπος όπου γεννήθηκε και βρίσκεται θαμμένος ο μεγάλος ποιητής. Εκεί με είχε τραβήξει, μια λαμπρή καλοκαιριάτικη μέρα του 1951, η φήμη και περισσότερο ο τάφος του Γουίλιαμ Σαίξπηρ.

Η μοίρα του ανθρώπου ορίζεται από έναν τάφο. Είναι ο μεγάλος μαγνήτης, που έλκει αμείλικτα και σταθερά τα βήματά του. Υπάρχουν άνθρωποι, που δέχονται την έλξη τούτη, δίχως να υποπτεύονται την καταλυτική δύναμή της. Άλλοι αφήνονται σ’ αυτήν, με τη βαθιά συνείδηση, ότι γίνονται συνεργάτες της μοίρας τους. Όσοι κατέχουν το μυστικό τούτης της φοβερής δύναμης, δοκιμάζουν, θέλουν να δοκιμάζουν και την έλξη των άλλων τάφων. Αυτή η άλλη έλξη είχε οδηγήσει τότε τα βήματά μου στο Hucknall Torkard, όπου κείτεται ο Byron. Η ίδια έλξη μ’ είχε φέρει αργότερα στην πιο απόμακρη γωνιά του νεκροταφείου των Διαμαρτυρομένων της Ρώμης, όπου κοιμάται ο νέος άγγλος ποιητής, που είχε “γράψει τ’ όνομά του πάνω στο νερό”. Κι ο παλιός τάφος του Σαίξπηρ με τράβηξε στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας του Stratford-upon-Avon. Κι ας μου συγχωρεθεί η πολύ ανθρώπινη αδυναμία ν’ αποθέσω, σαν ανοιξιάτικα λουλούδια, τα φύλλα του φτωχού τούτου γραπτού, πάνω σ’ έναν άλλο ταπεινόν αυτόν αλλά νιόσκαφο τάφο πολύ αγαπημένης αδελφής. Οι τάφοι δεν είναι πάντα τάφοι, όπως το θέλησε ένας δικός μας ποιητής. Είναι κάτι πολύ περισσότερο. Είναι οι υπόγειες αποθήκες της λατρείας και της αγάπης των δοκιμασμένων ανθρώπων.

Ανασκαλεύω τη μνήμη και τις σημειώσεις μου από την πρώτη μου επίσκεψη στο Stratford-upon-Avon. Ήταν μια ηλιόλουστη μέρα του καλοκαιριού, που αναλογεί σε μια δική μας απριλιάτικη. Το αγγλικό τοπίο, με τις απαλές πτυχώσεις του, προεκτείνει την πράσινη γοητεία του ίσαμε το βάθος της ψυχής μας. Είναι τόσο ήρεμο, τόσο απαλό, τόσο ανθισμένο. Και το Στράτφορντ, απλωμένο πάνω στη δυτική όχθη του ήρεμου και γραφικότατου Αίϊβον, είναι κι αυτό ένας χαρούμενος κήπος, που πνίγεται σε καταρράχτες λουλουδιών. Πώς μπορούσε να γίνει διαφορετικά; Εδώ πάλλει η καρδιά της Αγγλίας. Η μικρή αυτή μεσαιωνική πολιτεία είναι η συμπυκνωμένη έκφραση του αγγλικού πνεύματος. Κανένας άλλος τόπος, ύστερ’ από την Αθήνα, δεν έχει τόση φήμη και τόση δόξα. Και καμιά άλλη πόλη της Αγγλίας δε διατηρεί τόσο έντονα το χαρακτήρα της ελισαβετιανής εποχής. Τα νεότερα κτίσματα, που ήρθαν να προστεθούν από την ανάγκη της προσαρμογής στις απαιτήσεις των νέων καιρών, δεν κατάφεραν ν’ αλλοιώσουν το χαρακτήρα τούτο. Αντίθετα, φαίνονται σαν αφομοιωμένα μέσα στον παλιό αρχιτεκτονικό ρυθμό τη μικρής πολιτείας, όπου πλανιέται αισθητή η σκιά του Γουίλιαμ Σαίξπηρ.

Εδώ στέκεται, μεγαλόπρεπο στην ταπεινότητά του, το σπίτι όπου γεννήθηκε ο μεγάλος δραματουργός. Άνθρωποι από όλες τις γωνιές του κόσμου έρχονται στο παλιό τούτο ελισαβετιανό μνημείο, για να ιδούνε το φτωχικό δωμάτιο, απ’ όπου για πρώτη φορά ο Σαίξπηρ αντίκρισε τον κόσμο. Αυτόν τον κόσμο, που ύστερ’ από κάμποσα χρόνια, θα τον ανέπλαθε η μεγαλοφυΐα του και θα τον μεταμόρφωνε σε πλάσματα της πιο ανθρώπινης δραματικής τέχνης. Από πολύν καιρό το σπίτι τούτο έχει γίνει μουσείο, όπου προβάλλονται πολύτιμα ενθύμια από τη ζωή του ποιητή. Ο W. Irving, που επισκέφθηκε το Στράτφορντ το 1815, δίνει ένα λεπτομερή κατάλογο των ενθυμίων τούτων. Μερικά απ’ αυτά, καθώς υποστηρίζει, είναι πλάσματα αλόγιστων θαυμαστών του ποιητή, κάτι που είναι πολύ συνηθισμένο στου είδους αυτού τις περιπτώσεις. Μέσα σε γυάλινες βιτρίνες είναι φυλαγμένα παλιά αυθεντικά πορτραίτα του Σαίξπηρ και αντίτυπα από τις πρώτες εκδόσεις των έργων του.

Το σπίτι τούτο αγοράσθηκε στα 1847 από την πόλη του Στράτφορντ και μαζί με μερικά άλλα, που συνδέονται κι αυτά με τη ζωή του ποιητή, έχει ανακηρυχθεί εθνικό μνημείο. Σε άλλο σημείο της μικρής πολιτείας, δίπλα στα ερείπια του “New Place”, της κατοπινής κατοικίας του Σαίξπηρ, σώζεται το σπίτι του Nash, που ήταν σύζυγος της εγγονής του ποιητή Elizabeth Hall. Είναι σήμερα κι αυτό ένα μικρό μουσείο τοπικής ιστορίας και σαιξπηρικών κειμηλίων. Σώζεται ακόμα σε καλή κατάσταση, και το “Γυμνάσιο”, όπου η παράδοση δέχεται ότι φοίτησε ο Σαίξπηρ στην παιδική του ηλικία. Στην περιοχή του Στράτφορντ βρίσκεται και το πατρικό αγροτικό σπίτι της γυναίκας του ποιητή Anne Hathaway, που θεωρείται κι αυτό ένας τόπος σαιξπηρικού προσκυνήματος. Αλλά το πιο εντυπωσιακό ίσως σαιξπηρικό μνημείο είναι το αγροτικό επίσης σπίτι της Μαρίας Άρντεν, της μητέρας του Σαίξπηρ, που βρίσκεται και τούτο στην περιοχή του Στράτφορντ. Είναι ένα έξοχο δείγμα μισοξύλινου υποστατικού της εποχής των Tudor. Βρίσκονται μέσα σ’ αυτό πολύ ενδιαφέροντα αγροτικά έπιπλα και άλλα κειμήλια.

Σήμερα όλα τούτα τα σαιξπηρικά μνημεία συντηρούνται με θρησκευτική φροντίδα από μια τοπική οργάνωση, που λέγεται “Οι θεματοφύλακες και οι φρουροί του σπιτιού τού Σαίξπηρ”. Δεν είναι η μοναδική αγγλική οργάνωση του είδους αυτού. Όλες σχεδόν οι πόλεις της Αγγλίας, που έχουν το προνόμιο να κατέχουν μνημεία, συνδεμένα με τη ζωή και την ιστορία μεγάλων συγγραφέων, συντηρούν τέτοιες οργανώσεις. Κ’ οι οργανώσεις αυτές δε φροντίζουν μονάχα για τα μνημεία και τα ενθύμια των συγγραφέων. Εργάζονται με αγάπη και σύστημα και για τη διάδοση του έργου τους στα πλατύτερα λαϊκά στρώματα. Αξίζει να μνημονευθεί εδώ, σαν παράδειγμα, η δράση του σωματείου “Οι φίλοι της οικογένειας Μπροντέ”, που εδρεύει στο Leeds. Κατάφερε όχι μονάχα να καταστήσει παγκόσμιο προσκύνημα το σπίτι των αδελφών Μπροντέ, που βρίσκεται στην αυλή της παλιάς εκκλησίας τού Haward, εκεί κοντά στα “ανεμοδαρμένα ύψη”, αλλά και να φέρει τα βιβλία τους μέσα στο πιο φτωχό σπίτι της περιοχής. Με τον ίδιο τρόπο το Νότιγχαμ μπορεί να ονομασθεί κατεξοχήν βυρωνική πολιτεία, καθώς το Εδιμβούργο παλλάδιο της μνήμης του Walter Scott.

Ο Σαίξπηρ, αφού νεότατος, σε ηλικία δεκαοχτώ χρονώ, παντρεύτηκε την Anne Hathaway, άφησε το Στράτφορντ κι έφυγε στο Λονδίνο. Εκεί έγραψε τα μεγάλα του έργα κι απόκτησε φήμη και πλούτο. Το 1597 αγόρασε το ομορφότερο σπίτι του Στράτφορντ, που ήταν γνωστό με το όνομα “New Place”. Εκεί, στα 1610, κουρασμένος από τη ζωή και βαρύς από δόξα, αποτραβήχτηκε να ζήσει ήρεμα με την οικογένειά του. Κάτω από τη στέγη αυτού του σπιτιού παράδωσε το πνεύμα, στις 23 Απριλίου του 1616, σε ηλικία πενήντα δυο χρονώ. Παράξενη μοίρα, που είχεν ορίσει να συμπέσει η μέρα του θανάτου με τη μέρα των γενεθλίων του. Είχε γεννηθεί στις 23 Απριλίου του 1564. Τον έθαψαν μέσα στο ιερό της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας μπροστά στο θυσιαστήριο. Στην ίδια εκκλησία, όπου βρέφος είχε βαπτισθεί.

Η παλιά τούτη εκκλησία τού Στράτφορντ, που βρίσκεται πάνω στη δυτική όχθη του ποταμού Αίϊβον, είναι ένα αρχιτεκτονικό μνημείο, γεμάτο χάρη και γοητεία, όπου τεχνίτες όλων των εποχών, από τον 13ο αιώνα, έβαλαν τα σημάδια της ευφυίας τους. Υψώνεται στη μέση του παλιού νεκροταφείου, με τις μαυρισμένες πανάρχαιες πλάκες, που χωρίζεται από τα σπίτια της μικρής πολιτείας, μ’ ένα εκτεταμένο περιτείχισμα. Από την εξωτερική πύλη του περιτειχίσματος, μια μικρή λεωφόρος, με ψηλά δέντρα, που σχηματίζουν θολωτή γαλαρία, φέρνει ίσα προς την εκκλησία. Ο αριθμός και η διάταξη των δέντρων έχει δώσει την αφορμή να πλασθεί ο θρύλος, πως τα δώδεκα δέντρα τη μιας πλευράς συμβολίζουν τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ, και τα έντεκα δέντρα της άλλης πλευράς αντιπροσωπεύουν τους έντεκα πιστούς Αποστόλους, ενώ μένει ένα άνοιγμα κενό, για να θυμίζει την προδοσία του Ιούδα.

Την καλοκαιριάτικη εκείνη μέρα, η γοητευτική δενδροστοιχία έριχνε τη σκιά της πάνω στα γκρίζα μάρμαρα των παλιών τάφων. Κι άφηνε στο βάθος να διαγράφεται το κομψότατο περίγραμμα της εκκλησίας, με τον ψηλό της πύργο, με τα έξοχα παράθυρα των διαφόρων αρχιτεκτονικών περιόδων και με την περίτεχνη παλιά θύρα της εισόδου. Η θύρα αυτή είναι έργο του 1450. Πάνω της βρίσκεται καρφωμένο ένα παλιό σιδερένιο πλήκτρο, που παριστάνει κεφαλή ανθρώπου, μ’ ένα μεγάλο χαλκά κρεμασμένο από τα δόντια, που φαίνονται σα να το δαγκώνουν. Το πλήκτρο τούτο, που ήταν καρφωμένο στην πρώτη παλιά θύρα της εκκλησίας, το 1270, έδινε στα χρόνια εκείνα, σαν ένα είδος ιερού ασύλου, την προστασία της εκκλησίας, για τριάντα επτά ολόκληρες μέρες, σ’ όσους εγκληματίες ή κατατρεγμένους από την πολιτεία πρόφταναν ν’ αρπαχτούν από το χαλκά του. Ήταν δηλαδή κάτι ανάλογο μ’ έναν αρχαίο ελληνικό βωμό.

Στο εσωτερικό της εκκλησίας, σε μια αρμονική διάταξη, υψώνονται κολώνες, τόξα και κομψά μεγάλα χρωματιστά παράθυρα. Με πολλή δυσκολία ένας απληροφόρητος επισκέπτης μπορεί ν’ αντιληφθεί, πως σε τούτη την εκκλησία έχει συντελεσθεί μια αρχιτεκτονική εξέλιξη, που κράτησε πάνω από διακόσια χρόνια. Κ’ είναι πολλά τα παλιά ενθύμια, που συνδέονται με την ιστορία της εκκλησίας. Στη δυτική πλευρά, μέσα σε γυάλινη θήκη, βρίσκεται μια αλυσοδεμένη Βίβλος, τυπωμένη στα 1611. Αναμφισβήτητα ο Σαίξπηρ είχεν ακούσει από αυτή πολλές φορές τον θείο λόγο, στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Δίπλα στη Βίβλο κείτεται ανοιχτό το παλιό ληξιαρχικό βιβλίο της εκκλησίας, όπου είναι καταχωρημένες οι πράξεις του βαπτίσματος και της ταφής του Σαίξπηρ και όλων των συγγενών του. Στο ίδιο μέρος είναι βαλμένη και η παλιά μαρμάρινη κολυμβήθρα, μέσα στην οποία είχε βαπτισθεί ο ποιητής. Και ψηλά, κάτω από ένα τόξο, διασταυρώνονται οι σημαίες της παλιάς εθνοφρουράς τού Wrwirkshire, που είχε συγκεντρωθεί στο Στράτφορντ, την εποχή των ναπολεόντειων πολέμων, έτοιμη ν’ αποκρούσει μιαν εχθρικήν εισβολή, που ωστόσο ποτέ δεν έγινε.

Το σημαντικότερο όμως μέρος της εκκλησίας είναι το ιερό τη βήμα, όπου, μπροστά από το θυσιαστήριο, πάνω στο δάπεδο, απλώνονται μερικές πέτρινες πλάκες, που τραβάνε τους προσκυνητές από όλα τα μέρη του κόσμου. Κάτω από αυτές αναπαύεται ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ, η γυναίκα του Anne Hathaway, η κόρη του Σουζάνα, ο γαμπρός του κι ο εγγονός του. Για πολλά χρόνια, πριν από το θάνατο του Σαίξπηρ, οι άρχοντες του Στράτφορντ θαβόντανε προσωρινά στο ίδιο τούτο μέρος, μπροστά στο θυσιαστήριο. Αργότερα μεταφέρνανε τα κόκαλά τους στο παλιό οστεοφυλάκιο, του οποίου η θύρα, μόνιμα σήμερα κλεισμένη, φαίνεται δίπλα στον τάφο της Άννας. Από τον καιρό όμως της ταφής τού Σαίξπηρ, κανένας άλλος, εκτός από τους δικούς του, δεν έχει ταφεί στο μέρος τούτο. Τα κόκαλα του Σαίξπηρ προστατεύονται από μια βαριά κατάρα του ίδιου του ποιητή, που είχε παραγγείλει να σκαλιστεί πάνω στον τάφο του. Την μεταφέρνω σε πρόχειρη ελεύθερη μετάφραση:

Φίλε καλέ, για όνομα του Χριστού, μη σκάψεις
τη σκόνη που’ναι κάτω από την πέτρα τούτη.
Όποιος δεν την αγγίξει, ευλογημένος να’ναι.
Κατάρα να’χει όποιος τα κόκαλά μου βγάλει.

Έτσι αδιατάραχτα αναπαύονται από το 1616 τα οστά του μεγάλου ποιητή.

Ύστερ’ από μερικά χρόνια, το 1623, ήρθε να πλαγιάσει δίπλα του και η γυναίκα του Άννα, που λίγο καιρό προτού πεθάνει, είχε στήσει στη μνήμη του ποιητή την μαρμάρινη προτομή του, που βρίσκεται ψηλά σε μια κόγχη του βορεινού τοίχου του ιερού, πάνω ακριβώς από τους τάφους. Στο ίδιο μέρος το 1635 θάφτηκε ο γαμπρός του John Hall και αργότερα, το 1647, ο Thoms Nash, σύζυγος της εγγονής του ποιητή. Στερνά, το 1649, ήρθε κοντά τους κι η κόρη τους Σουζάνα. Έτσι ολοκληρώθηκε η συγκέντρωση της οικογένειας του μεγάλου ποιητή, κάτω από το ιερό βήμα της Αγίας Τριάδας του Στράτφορντ, όπου προστατεύει τον αιώνιο ύπνο της η χαραγμένη στην ταφόπετρά του κατάρα. Η εγγονή τού ποιητή, που ήταν η γυναίκα του Thomas Nash, ξαναπαντρεύτηκε κι έγινε Λαίδη Bernard. Πέθανε δίχως ν’ αφήσει παιδιά και θάφτηκε στο Abington, κοντά στο Northampton.

Έτσι έσβησε η γενιά του Σαίξπηρ, χωρίς να μείνουν στον κόσμο απόγονοί του. Όμως μένει αθάνατο το πνεύμα του, που πλανιέται πάνω απ’ όλο τον κόσμο. Αλλά πουθενά τόσο πειστικά δεν υποδηλώνει την παρουσία του, όσο μέσα στην εκκλησία τούτη, όπου ο ποιητής μικρό παιδί είχε παρακολουθήσει τις μελωδικές λειτουργίες, καθισμένος πάνω στο οικογενειακό θρανίο, όπου είχεν επιστρέψει σαν προσκυνητής, κουρασμένος από τη ζωή και τη δόξα, όπου στην αυλή του νεκροταφείου, πριν από χρόνια, ήταν θαμμένο το μικρό του αγόρι, όπου στερνά η καμπάνα είχε χτυπήσει και για το δικό του θάνατο. Η γέννηση κι ο θάνατός του είχαν συμπέσει, καθώς ειπώθηκε παραπάνω, κατά μια παράξενη βουλή της μοίρας, στις 23 Απριλίου, που είναι η γιορτάσιμη μέρα του Αγίου Γεωργίου. Ψηλά σ’ ένα παράθυρο, ο προστάτης τούτος άγιος της Αγγλίας, στέκεται κι από εκεί θεωρεί τον πιο απέριττο τάφο του πιο μεγάλου Άγγλου που υπήρξε ποτέ. Και κάθε χρόνο, την ίδια τούτη μέρα, το ιερό της εκκλησίας μετατρέπεται σ’ έναν ανθισμένο κήπο, όπου στοιβάζονται λουλούδια, αποθεμένα από τους μεγάλους και τα μικρά παιδιά όλου του κόσμου, στη μνήμη του ποιητή του Στράτφορντ, που έγινε ποιητής όλης της ανθρωπότητας.

Σε διάστημα μόλις είκοσι χρόνων από το θάνατο του Σαίξπηρ, το Στράτφορντ είχε γίνει πια ένας τόπος προσκυνήματος. Το 1769 ο διάσημος ηθοποιός David Garrick είχεν οργανώσει το πρώτο επίσημο φεστιβάλ έργων τού Σαίξπηρ. Ένα θαυμάσιο οκταγωνικό αμφιθέατρο στήθηκε, με πολύ καλαίσθητο εξοπλισμό, κι ολόκληρη η μικρή πολιτεία διακοσμήθηκε και φωταγωγήθηκε. Η απαγγελία από τον Garrick της “Σαιξπηρικής Ωδής” του, με την υπόκρουση της μουσικής τού Arne, ήταν η αποκορύφωση του σαιξπηρικού προγράμματος. Όμως έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια ακόμα, για να γίνει μια συστηματική οργάνωση της προβολής των σαιξπηρικών έργων. Το 1874, δέκα χρόνια ακριβώς ύστερ’ από τις μεγάλες γιορτές, που είχαν οργανωθεί για τα τριακόσια χρόνια από τη γέννηση του ποιητή, ιδρύθηκε η Memorial Association, η οποία με τον ενθουσιασμό των μελών της, κατάφερε μέσα σε πέντε χρόνια να κτίσει το πρώτο σαιξπηρικό Memorial Theatre. Από τότε έως σήμερα δεν έχει περάσει ούτε ένας χρόνος, δίχως να οργανωθεί ένα φεστιβάλ έργων του Σαίξπηρ. Τα σαιξπηρικά τούτα φεστιβάλ παλιότερα διαρκούσαν λίγες βδομάδες, για να καλύψουν περισσότερο από έξι μήνες τα τελευταία χρόνια. Η φετινή χρονιά του 1964, που σημαδεύει το τέρμα τεσσάρων αιώνων σαιξπηρικής ιστορίας, είναι σαν ιωβηλαίο αφιερωμένη ολόκληρη στη μνήμη του Σαίξπηρ.

Το παλιό θέατρο κάηκε το 1926. Στη δυτική όχθη τού Αίϊβον, πολύ κοντά στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας, υψώθηκε το σημερινό καινούργιο Memorial Theatre που κτίσθηκε με συνδρομές απ’ όλα τα μέρη του κόσμου. Το μεγαλύτερο μερίδιο ανήκει στην Αμερική. Από το γεγονός αυτό πήρε το χαρακτήρα τού διεθνούς μνημείου τιμής προς το μεγάλο δραματουργό. Σχεδιάσθηκε από γυναίκα αρχιτέκτονα, την Miss Elisabeth Scott, κι αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα μοντέρνας αρχιτεκτονικής, μ’ εξωτερική επένδυση από κόκκινα τούβλα. Είναι ένα αληθινά ωραίο θέατρο, που όχι μονάχα δεν αντιστρατεύεται την παλιά σαιξπηρική παράδοση, αλλά αποτελεί μια τιμητική προσφορά της εποχής μας στη μνήμη του Σαίξπηρ, που δένεται σ’ ένα αρμονικό σύνολο μ’ όλα τα άλλα μεσαιωνικά μνημεία. Τα εγκαίνιά του έγιναν το 1932, σε μια αποθέωση του σαιξπηρικού πνεύματος. Η επίπλωσή του συνδυάζει την άνεση και την κομψότητα. Η σκηνή του είναι περιστροφική. Και χωρεί άνετα χίλιους διακόσιους θεατές. Κοντολογίς είναι η τελευταία πέτρα στην πυραμίδα της σαιξπηρικής αποθέωσης.

Μ’ όλη την αναμφισβήτητη, την παγκόσμια καθιερωμένη πνευματική παρουσία αυτού τού μέγιστου δραματικού ποιητή, είναι πολύ παράξενο, ότι ακόμα και στις μέρες μας εξακολουθεί να υφίσταται, έστω άτονα, ένα “πρόβλημα Σαίξπηρ”. Ποτέ δεν έχει αμφισβητηθεί και η ελάχιστη ακόμα λεπτομέρεια από την ιδιωτική ζωή του Σαίξπηρ. Όμως παλιότερα υποστηρίχθηκε η θεωρία ότι, αν όχι όλα, αλλά τουλάχιστον τα σπουδαιότερα έργα τού σαιξπηρικού δραματολογίου, είχαν γραφεί είτε από τον Francis Bacon, είτε από τον σύγχρονό του επίσης δραματικό ποιητή Christopher Marlowe. Η μερίδα που αναφέρεται στο φιλόσοφο Bacon, έχει κλείσει σχεδόν σήμερα. Υπάρχουν όμως ακόμα επιβιώσεις των υποστηρικτών, ότι ο Marlowe είναι ο συγγραφεύς των σαιξπηρικών δραμάτων. Οι θαυμαστές του Σαίξπηρ, σ’ όλα τα μέρη του κόσμου, πριν από λίγα χρόνια, είχαν περάσει δραματικές στιγμές, περιμένοντας την επαλήθευση ή τη διάψευση της θεωρίας αυτής. Ένας γνωστός Αμερικάνος κριτικός, του οποίου μου διαφεύγει το όνομα τούτη τη στιγμή, είχε υποστηρίξει με σοβαρά και αληθοφανή επιχειρήματα, ότι ολόκληρο το σαιξπηρικό έργο είναι γραμμένο από τον Marlowe. Ο σύγχρονος αυτός ποιητής του Σαίξπηρ, σύμφωνα με τη θεωρία τούτη, όντας φυγόδικος ή κατατρεγμένος από την αυλή της Ελισάβετ, δεν εύρισκε άλλον τρόπο να παρουσιάζει τα έργα του στο θέατρο, παρά στέλνοντάς τα, από το καταφύγιό του, στον φίλο του “ηθοποιό” Γουίλιαμ Σαίξπηρ, που τα ’παιζε δήθεν σα δικά του. Η θεωρία είναι πολύπλοκη και δεν εμπίπτει στην αρμοδιότητα του δημοσιεύματος τούτου η διερεύνησή της.

Ο Αμερικάνος κριτικός, σαν έσχατο και κεραυνοβόλο επιχείρημα, για την επαλήθευση της θεωρίας του, είχε προβάλει το άνοιγμα του τάφου του Marlowe. Εκεί έπρεπε να βρίσκεται το μεγάλο μυστικό, το κλειδί του “σαιξπηρικού προβλήματος”. Από παλιά παράδοση είχε καθιερωθεί, στους τάφους των μεγάλων συγγραφέων να εναποθέτονται και μερικοί τόμοι από τα έργα τους. Οι συγγενείς λοιπόν και οι φίλοι του Marlowe, δεν ήταν δυνατό ν’ αγνοήσουν την παράδοση κι ακόμα, με τον τρόπο τούτο, να μη θελήσουν ν’ αποκαταστήσουν την αδικημένη φήμη του, εξαιτίας της φυγοδικίας του. Με την επιμονή του Αμερικάνου κριτικού και των οπαδών της θεωρίας του, δόθηκε από την αγγλική κυβέρνηση η άδεια να ανοιχθεί ο τάφος του Marlowe. Και το αποτέλεσμα: άνθρακες ο θησαυρός. Ή καλύτερα, άμμος ο θησαυρός, γιατί μες από τον εντοιχισμένο μαρμάρινο τάφο του ποιητή, στην εκκλησία του Deptford, ξεχύθηκε άφθονη άμμος.

Ήταν φυσικό, οι θαυμαστές του Σαίξπηρ σ’ όλον τον κόσμο ν’ αναπνεύσουν μ’ ανακούφιση. Η αντισαιξπηρική θεωρία, για μια φορά ακόμα, δεν κατάφερε να βρει στηρίγματα. Όμως τώρα τελευταία, πάλι άρχισαν να καταλαμβάνονται από ανησυχία. Γίνεται μια κίνηση, από φίλους του σαιξπηρικού έργου αυτή τη φορά, ν’ ανατραπούν όλες οι παράξενες τούτες θεωρίες, μ’ έναν τρόπο απόλυτα θετικό: Ν’ ανοιχθεί ο ίδιος ο τάφος του Σαίξπηρ, για ν’ αποκαλύψει το μυστικό του. Φυσικά οι κάτοικοι του Στράτφορντ, ευλαβούμενοι την κατάρα του ποιητή, έχουν διαδηλώσει κατηγορηματικά την αντίθεσή τους, για μια τέτοια βεβήλωση. Αυτοί δεν δέρνονται από καμιάν αμφιβολία και στη συνείδησή τους είναι βαθιά ριζωμένη η πίστη για την αυθεντικότητα των έργων του μεγάλου συμπατριώτη τους.

Όμως το πρόβλημα μένει: Τι θα βρεθεί μέσα στον τάφο του Σαίξπηρ, σε περίπτωση που η κυβέρνηση και οι τοπικές αρχές δώσουν την άδεια για το άνοιγμά του; Όταν αργά το δειλινό της καλοκαιριάτικης εκείνης μέρας, βρισκόμουν ακόμα ακουμπισμένος στα κάγκελα του ιερού βήματος της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας, μελετώντας τις επιτάφιες επιγραφές του Γουίλιαμ Σαίξπηρ και της γυναίκας του, ένιωσα δίπλα μου την παρουσία του εφημέριου της εκκλησίας, που ευγενικά μου υπενθύμισε πως είχε φθάσει η ώρα για το κλείσιμο της εκκλησίας. Και τότε έγινε τούτος ο σύντομος διάλογος:

– Πιστεύετε, αιδεσιμότατε, ότι μέσα στον τάφο τούτον είναι δυνατό να βρίσκονται έργα ή άλλα ενθύμια του Σαίξπηρ;

– Προσωπικά πιστεύω, πως δεν υπάρχουν ούτε τα οστά του ποιητή. Έχουν γίνει τόσες τυμβωρυχίες στους παλιούς καιρούς, από κακοποιά στοιχεία της περιοχής. Ας είναι ήσυχος ο ποιητής. Το μόνο που θα βρεθεί, αν κάποτε ανοίξει ο τάφος τούτος, θα ’ναι σκόνη.

Και τώρα ύστερ’ από δεκατρία χρόνια, αναρωτιέμαι αν εκείνος ο εφημέριος ήταν γνήσιος κάτοικος του Στράτφορντ. Ωστόσο, όλοι οι φίλοι του σαιξπηρικού δράματος, πιστεύουν, πως η φήμη του ποιητή θα προστατεύεται από την επιτάφια κατάρα του:

Good friend for Jesus sake forbeare,
To dig the dust enclosed here.
Blessed be the man that spares these stones,
And cursed be he that moves my bones

• Πρώτη δημοσίευση: ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, έτος ΛΗ΄, τόμος 75ος, τεύχος 887, 15 Ιουνίου 1964.

The following two tabs change content below.

• Bio
• Latest Posts

dromena

Latest posts by dromena (see all)

• Κυκλοφορεί σε μετάφραση του Καθηγητή Βάιου Λιαπή το βιβλίο «Το Αρχαίο Θέατρο μέσα από τις Πηγές» - 14 Νοεμβρίου, 2024
• ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΣ : Η Αυλή των Θαυμάτων (3) - 11 Νοεμβρίου, 2024
• ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΣ : Η Αυλή των Θαυμάτων (2) - 10 Νοεμβρίου, 2024
• ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΣ : Η Αυλή των Θαυμάτων (1) - 10 Νοεμβρίου, 2024
• Θέατρο του λαού: Ο Καραγκιόζης, η ιστορία του, η σημασία του - 27 Απριλίου, 2024