Νόρα και Έντα: Οι ανόμοιες δίδυμες του Ίψεν
Όπως συμβαίνει και με άλλη σημαντικά δημιουργήματα μεγάλων δραματουργών, η Νόρα και η Έντα του Ίψεν είναι έργα συμπληρωματικά, επειδή εικονίζουν τις δυο όψεις του ίδιου νομίσματος: τα βασικά πρόσωπά τους ανήκουν στην ίδια οικογένεια (η λέξη στη φυσική και κοινωνική σημασία της) και βιώνουν την περιπέτειά τους διαγράφοντας παρόμοια σχήματα και ελέγχοντας την αντοχή τους μέσα από αντίστοιχες διαπροσωπικές σχέσεις.
Η Νόρα και η Έντα είναι δίδυμες, κι ας απέχουν μεταξύ τους δέκα χρόνια – μια απόσταση που εξηγεί, άλλωστε, και τις τεράστιες διαφορές τους. Είναι και οι δυο τους θυγατέρες ενός πατέρα μόνο, αφού η μητέρα δεν μνημονεύεται πουθενά, λες και δεν υπήρξε ποτέ. Της Νόρας ο πατέρας, ένας πληθωρικός, επιπόλαιος αστός, έπαιζε με την κόρη του σαν με μια όμορφη παιδική κούκλα· της Έντας ο πατέρας, ένας αυστηρός στρατηγός μεταμόρφωνε την κόρη του σε έφιππη αμαζόνα.
τσι και οι δυο έμειναν αθώες και άοπλες, όταν ήρθε η στιγμή να συνειδητοποιήσουν τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους, για να επιλέξουν τις καθοριστικές σχέσεις τους. Και βρέθηκαν ξαφνικά καθηλωμένες μέσα στο κελί της οικογενειακής φυλακής, δίπλα σε έναν αυτάρεσκο σύζυγο, που διαιωνίζει τη στασιμότητά τους. Θα χρειαστεί η εισβολή ενός ανθρώπου από μακρινό χώρο (από κάπου εκεί πάνω) και χρόνο (από το νεανικό παρελθόν), ο οποίος εμφανίζεται απροσδόκητος και καταλυτικός, για να αναταράξει το τέλμα και να προκαλέσει την κρίση. Ο άνθρωπος αυτός, παλιός συσπουδαστής του συζύγου, συνδέεται με μια γυναίκα, συμμαθήτρια της συζύγου, η οποία επίσης εισβάλλει στην συζυγική εστία, όπου, επιπρόσθετα, περιφέρεται ένας στενός οικογενειακός φίλος, ερωτευμένος με την οικοδέσποινα. Όλα τα πρόσωπα, σχετικά ή άσχετα μεταξύ τους, συγκροτούν τον κλοιό που περισφίγγει μέχρις ασφυξίας την ηρωίδα, κατά τον αγώνα της να κατανοήσει τον εαυτό της στη σχέση του με τους άλλους.
Εννοείται ότι σ’ αυτές τις εκπληκτικές ομοιότητες προσώπων και προσωπικών σχέσεων αντιστοιχούν ανάλογα δραματικά μοτίβα και συγκεκριμένες δραματουργικές επιλογές: στην αρχή του έργου ο σύζυγος βρίσκεται στα πρόθυρα μιας επαγγελματικης προαγωγής, που επειλείται από την εισβολή του πρόσκλητου “φίλου”· η ηρωίδα έχει μια κρυφή σχέση με τον εισβολέα· η δεύτερη γυναίκα ασκεί πάνω στον ίδιο άνθρωπο καθοριστική επιρροή· κάπου στο παρελθόν τοποθετείται ένα πολύμηνο ταξίδι του ζευγαριού στον Νότο· ο γάμος τους αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα· άμεση ή έμμεση σχέση με τη λύση τους έχει ο οικογενειακός φίλος· η κορύφωση και η λύση ταυτίζονται με τη γυναίκα, ενώ ο άντρας κρατεί ρόλο εντελώς παθητικό.
Τα βασικά αυτά θέματα περνούν μέσα από πανομοιότυπα σκηνικά σχήματα: στην αρχή του έργου ένας μακρότατος διάλογος ανάμεσα στις δυο γυναίκες αποκαλύπτει πτυχές του παρελθόντος και του παρόντος· μια σκηνή ανάμεσα στη γυναίκα και τον οικογενειακό φίλο δονείται από έντονο ερωτισμό· μια επιστολή του συζύγου προκαλεί την αποφασιστική κίνηση του εισβολέα· σε κάποιο σημείο της δράσης ορισμένα πρόσωπα βρίσκονται σε ένα γλέντι, ενώ δυο άλλα περιμένουν εναγώνια· η ηρωίδα εξωθείται στη λύση της μετά από μια σκηνή εκβιασμού· σε μια θερμάστρα καίγεται ένα απειλητικό ντοκουμέντο.
Θα μπορούσε κανείς να συνεχίσει απαριθμώντας ατελείωτες αντιστοιχίες και ομοιότητες, με κίνδυνο να υποτιμήσει τις τεράστιες διαφορές που χωρίζουν τις δυο δίδυμες ηρωίδες και, αντίστοιχα, τα δράματά τους. Γιατί δεν είναι καθόλου συμπτωματικό το ότι η Έντα κυοφορήθηκε δέκα χρόνια περισσότερα από την αδελφή της και γι’ αυτό ρούφηξε μέσα από τα σπλάχνα του γονέα της περισσότερη χολή και οδύνη. Έτσι έφτασε στην ώρα της επιλογής και της κρίσης έχοντας πνίξει μέσα της την αυθορμησία και την ανεμελιά, που βοηθούν τη Νόρα να επιβιώνει· η Έντα έχει χάσει οριστικά την αθωότητά της κάτω από καταπιεσμένους ερωτικούς νυγμούς και μέσα σε ένοχες ερωτικές φαντασιώσεις.
Σχεδόν στην ίδια ηλικία με τη Νόρα, ενώ η αδελφή της, μητέρα τριών παιδιών, τιτιβίζει ανέμελα μέσα στο κουκλόσπιτό της, η ίδια διαβρώνεται από πλήξη συμβιώνοντας με ένα σύζυγο που περιφρονεί και τρέφοντας ένα έμβρυο που απεχθάνεται, και, γι’ αυτό, προσπαθεί να το αποκρύψει ακόμα και από τον πατέρα του. Γι’ αυτό η Νόρα πιο ορμεμφυτική και ειλικρινής, κατορθώνει τελικά να προσεγγίσει τα όρια της αυτογνωσίας και, παρά το πικρό τέλος που δίνει στην οικογενειακή ιστορία της, ανοίγει μια ρωγμή προς την περιοχή της αισιοδοξίας: μας αφήνει τουλάχιστον να ελπίζουμε ότι ως άτομο μπορεί να διατηρήσει την ακεραιότητά της. Αντίθετα, η Έντα, ανίκανη να ξεπεράσει τη φυλακή του εαυτού της, καταστρέφει και αυτοκαταστρέφεται: έχοντας διανύσει την τεράστια απόσταση που χωρίζει τις κούκλες από τα πιστόλια, κατορθώνει να διατηρήσει ακέραιο μόνο το πατρικό της όνομα.
Οι βαθύτατες δαφορές που διακρίνουν τις δυο ηρωίδες του Ίψεν, πέρα από τα συγκεκριμένα δραματουργικά συμφραζόμενα, έχουν αποτυπωθεί ακόμα και στη λεκτική φυσιογνωμία των δυο κειμένων. Στη Νόρα η δράση, διαρθρωμένη με εγκεφαλική ακρίβεια και θυμικά φορτισμένη από την ευαισθησία της ηρωίδας, οδηγεί, μέσα από στενά συνεχόμενα στάδια, που παρακολουθούν και τη δική της εξέλιξη, στην οδυνηρή κλιμάκωση, όπου η Νόρα, σε μια έκρηξη επίγνωσης, αντιμετωπίζει δυναμικά την κρίση· και ο λόγος, αντίστοιχα, παρακολουθεί την καμπύλη της περιπέτειάς της σαφής, εύγλωττος, αποκαλυπτικός.
Στην Έντα τα πρόσωπα κινούνται μέσα σε έναν αχανή, παγωμένο χώρο, χωρίς να κατορθώνουν ούτε στιγμή να προσεγγίσουν το ένα το άλλο: παραμένουν ψυχρά και απρόσιτα, όπως η ηρωίδα, που στέκεται σε ένα νεκρό σημείο αμετακίνητη και ανεξέλικτη. Η δράση προχωρεί με τεθλασμένες: κάτω από μια φαινομενικά ακίνητη επιφάνεια λανθάνουν πάθη και αντιδράσεις, που διατυπώνονται σε μακρότατους διαλόγους και σκηνές ασύνδετες μεταξύ τους, χωρίς εξώφθαλμες κορυφώσεις· ο λόγος, αποσπασματικός και ελλειπτικός, καλύπτει παρά αποκαλύπτει.
Τα δυο έργα φαίνετα να απέχουν μεταξύ τους πολύ μεγαλύτερη χρονική απόσταση από αυτήν που πράγματι τα χωρίζει: ενώ σαφέστατα πρόκειται για προϊόντα της ίδιας μήτρας, ταυτόχρονα δίνουν την εντύπωση ότι προϋποθέτουν διαφορετικά θεατρικά και πνευματικά συμφραζόμενα. Το πρόβλημα της Νόρας αρθρώνεται μέσα σε ένα στέρεο πλαίσιο, χωρίς ρωγμές και ασάφειες, όπου τα πάντα ελέγχονται κάτω από μια διαυγή συνείδηση· η Έντα προϋποθέτει, θα έλεγες, την ανακάλυψη του υποσυνειδήτου. Προσπαθώντας να ερμηνεύσεις σκηνικά τα δυο έργα, αποδέχεσαι, βέβαια, την απλουστευτική ετικέτα του “νατουραλισμού”, που, υποτίθεται, περιγράφει τον Ίψεν αυτής της περιόδου, και έτσι δοκιμάζεις να διακρίνεις μέσα στους καθρέφτες ακέραιο το είδωλο της πραγματικότητας – ώσπου τελικά διαπιστώνεις ο ένας από αυτούς είναι ραγισμένος.
__________________________
- Πρώτη δημοσίευση: Θεατρικά Τετράδια. Περιοδική έκδοση. Αριθμός τεύχους 17, Ιανουάριος 1989
- Κεντρική φωτογραφία: Ελένη Δημοπούλου, Δώρα Σκαρλάτου. Ερρίκος Ίψεν “Νόρα”. Πειραματική Σκηνή της “Τέχνης” (1988). Διανομή: Θάλεια Σκαρλάτου, Δώρα Σκαρλάτου (Νόρα, σε διπλή διανομή), Γιάννης Παλαμιώτης (Τόρβαλτ Χέλμερ), Μένη Κυριάκογλου (Άννα-Μαρία), Ελένη Δημοπούλου (Κυρία Λίντε), Ανδρέας Νάτσιος (Κρόγκστατ), Νίκος Κουμαριάς (Γιατρός Ρανκ). Συντελεστές: Μετάφραση Γ.Ν. Πολίτης, Σκηνοθεσία Νίκος Χουρμουζιάδης, Σκηνικά-Κοστούμια Ιωάννα Μανωλεδάκη, Φωτισμοί Στράτος Κουτράκης. (Φωτογράφος: Βασίλης Μποζίκης)
The following two tabs change content below.
ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ
Ο Νίκος Χουρμουζιάδης (1930-2013) γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε φιλολογία στο ΑΠΘ (κλασικό τμήμα) και συνέχισε τις σπουδές του με ειδίκευση το αρχαίο ελληνικό δράμα στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Μετά τη δωδεκαετή θητεία του στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υπηρέτησε ως καθηγητής στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1971-1988) και δίδαξε στα Τμήματα Θεάτρου των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης (1990-1998). Σκηνοθέτησε σειρά παραστάσεων στην Πειραματική σκηνή της Τέχνης Θεσσαλονίκης, σε έργα των Μπρεχτ, Σαίξπηρ, Τσέχωφ, Μπέκετ, Ευριπίδη κ.ά, ενώ σειρά έργων (κυρίως αρχαίου δράματος) σκηνοθέτησε μέχρι και το 2000 στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος. Πέθανε το Σάββατο 19 Οκτωβρίου σε ηλικία 83 ετών.
Εργογραφία
Ο χορός στο αρχαίο ελληνικό δράμα, Στιγμή, 2010
Θεατρικές διαδρομές, Στιγμή, 2003
Όροι και μετασχηματισμοί στην αρχαία ελληνική τραγωδία, Στιγμή,(2003)
Περί χορού, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1998
Ευριπίδης σατυρικός, Στιγμή, 1986
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα
Κάρολος Κουν (1908-1987), Ελευθεροτυπία, 2009
Χ Διεθνής συνάντηση αρχαίου ελληνικού δράματος, 2000: 2500 χρόνια αρχαίου ελληνικού δράματος:παράδοση και προοπτικές. ΧΙ Διεθνής συνάντηση αρχαίου ελληνικού δράματος, 2002: Θηβαϊκός κύκλος, Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 2007
Θρησκεία και θέατρο στην Ελλάδα, Ελληνικά Γράμματα, 2005
Μεταφράσεις
Συλλογικό έργο, Κατάλογος 25, Στιγμή, 2011
Ευριπίδης, 480-406 π.Χ., Μήδεια, Στιγμή, 2011
Shakespeare, William, 1564-1616, Δωδέκατη νύχτα, Στιγμή, 2010
Ευριπίδης, 480-406 π.Χ., Ηλέκτρα, Στιγμή [μετάφραση, επιμέλεια], 2009
Ευριπίδης, 480-406 π.Χ., Ορέστης, Στιγμή [μετάφραση, επιμέλεια], 2009
Παλατινή ανθολογία: Ερωτικά επιγράμματα, Στιγμή [ανθολόγηση, μετάφραση], 2009
Ευριπίδης, 480-406 π.Χ., Άλκηστις, Στιγμή [μετάφραση, επιμέλεια], 2008
Ευριπίδης, 480-406 π.Χ., Κύκλωψ, Στιγμή [μετάφραση, επιμέλεια], 2008
Goldoni, Carlo, Η τριλογία του παραθερισμού, Δωδώνη, 2003
Ευριπίδης, 480-406 π.Χ., Φοίνισσες, Στιγμή, 2000
Lesky, Albin, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1997
Lesky, Albin, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1989
Latest posts by ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ (see all)
- Νόρα και Έντα: Οι ανόμοιες δίδυμες του Ίψεν - 14 Ιουνίου, 2021
