Ο Ευγένιος Γκλάντστοουν Ο’Νηλ (Eugene Gladstone O’Neill, Νέα Υόρκη, 16 Οκτωβρίου 1888 – Βοστώνη, 27 Νοεμβρίου 1953) ήταν ένας από τους μεγαλύτερους Αμερικανούς θεατρικούς συγγραφείς του εικοστού αιώνα. Τέσσερα από τα θεατρικά του έργα τιμήθηκαν με Βραβείο Πούλιτζερ, ενώ ο ίδιος τιμήθηκε με Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1936. Ήταν ο πρώτος αμερικανός δραματουργός που υιοθέτησε στο έργο του τις τεχνικές ρεαλισμού που είχαν χρησιμοποιήσει πριν από αυτόν ευρωπαίοι συγγραφείς όπως ο Άντον Τσέχωφ, ο Ερρίκος Ίψεν και ο Άουγκουστ Στρίντμπεργκ. Τα θεατρικά του ήταν από τα πρώτα που γράφτηκαν στην αμερικάνικη ιδιωματική διάλεκτο και πραγματεύονταν περιθωριοποιημένους χαρακτήρες που ενώ είναι βουτηγμένοι στη διαφθορά, πασχίζουν να διατηρήσουν όνειρα και φιλοδοξίες, φτάνοντας εν τέλει σε απόγνωση. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από τραγωδία και απαισιοδοξία, ενώ η μοναδική κωμωδία που έγραψε ήταν το Ω, ερημιά! (Ah, Wilderness).

Ο Ο’Νηλ γεννήθηκε σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου στην πλατεία Τάιμς, στο Μπρόντγουεϊ της Νέας Υόρκης. Ήταν γιος του ιρλανδικής καταγωγής ηθοποιού Τζέφρι Ο’Νηλ και της Μαίρη Έλεν Κουίνλαν. Λόγω του επαγγέλματος του πατέρα του στάλθηκε σε μικρή ηλικία σε οικοτροφείο, όπου βρήκε παρηγοριά στα βιβλία, ενώ περνούσε ξέγνοιαστος τα καλοκαίρια του στο Νέο Λονδίνο του Κονέκτικατ. Κάποιο από εκείνα τα καλοκαίρια εργάστηκε στην εφημερίδα New London Telegraph, γράφοντας ποιήματα σε κάποια της στήλη. Όταν τελείωσε το σχολείο γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, από όπου και τον απέβαλλαν, αναγκάζοντάς τον να στραφεί στη θάλασσα. Κατά τη διάρκεια της θητείας του στα καράβια ο Ο’Νηλ έπεσε σε βαριά κατάθλιψη και έπνιγε τον πόνο του στο αλκοόλ. Οι περιπλανήσεις του στη θάλασσα έληξαν το 1913 όταν νοσηλεύτηκε σε σανατόριο, καθώς είχε προσβληθεί από φυματίωση. Ενώ βρισκόταν στο σανατόριο αποφάσισε να ασχοληθεί με τη συγγραφή θεατρικών έργων.

Πρώιμα έργα

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 10, ο Ο’Νηλ συσχετίστηκε με πολλά μέλη της λόγιας σκηνής του Γκρίνουιτς Βίλατζ στο Μανχάταν και ιδιαίτερα με τον ιδρυτή του κομμουνιστικού εργατικού κόμματος της Αμερικής, Τζον Ριντ. Ο Ο’Νηλ είχε επίσης σύντομη ερωτική σχέση με τη σύζυγο του Ριντ, τη συγγραφέα Λουίζ Μπράιαντ. Αυτή την περίοδο της ζωής του Ο’Νηλ πραγματεύεται η ταινία του Γουόρεν Μπίτι, Οι Κόκκινοι (Reds, 1981), βασισμένη στη ζωή του Ριντ. Στη συγκεκριμένη ταινία στο ρόλο του Ο’Νηλ εμφανίζεται ο Τζακ Νίκολσον.

Στα μέσα του 1916, ο Ο’Νηλ πήγε στο Πρόβινσταουν της Μασαχουσέτης με ένα φορτηγό γεμάτο θεατρικά έργα. Η πρεμιέρα του μονόπρακτου έργου του Πλέοντας ανατολικά για το Κάρντιφ (Bound East for Cardiff) από τον τοπικό θίασο (Provincetown Players) έγινε, σύμφωνα με μαρτυρία της συγγραφέως Σούζαν Γκάσπελ, σε μια καλύβα ιδιοκτησίας του συζύγου της που βρισκόταν στην άκρη μιας προβλήτας. Η Γκάσπελ είπε επίσης:

Έτσι ο Γιουτζίν έβγαλε το Πλέοντας ανατολικά για το Κάρντιφ από το φορτηγό και περίμενε στο σαλόνι, όσο ο Φρέντι Μπερτ μας έκανε την πρώτη ανάγνωση του έργου. Μετά το τέλος της ανάγνωσης σπεύσαμε όλοι προς το σαλόνι.

Οι ηθοποιοί του Πρόβινσταουν ερμήνευσαν πολλά από τα πρώιμα έργα του Ο’Νηλ σε συνοικιακά θέατρα του Πρόβινστάουν και του Γκρίνουιτς Βίλατζ του Μανχάταν. Έτσι ερασιτέχνες ηθοποιοί υποδύθηκαν πρώτοι τους χαρακτήρες των έργων του Ο’Νηλ, προτού ανακαλυφθούν από θεατρικούς παραγωγούς του Μπρόντγουέι. Για μερικά από τα πιο πετυχημένα του δράματα ο Ο’Νηλ άντλησε την έμπνευσή του από προσωπικά βιώματα. Σε ένα από τα πρώτα του θεατρικά, τον Αυτοκράτορα Τζόουνς (The Emperor Jones, 1920) πλησίασε τις αρχές του εξπρεσιονισμού φλερτάροντας με το υπερφυσικό στοιχείο. Το 1920 τιμήθηκε με το πρώτο του βραβείο Πούλιτζερ για το έργο του Πέρα από τον ορίζοντα (Beyond the Horizon, 1918), ενώ την ίδια περίοδο απεβίωσαν οι γονείς του, ο ένας μετά τον άλλο, καθώς και ο αδελφός του Τζέιμι, που πέθανε από υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ.

Πρώτες επιτυχίες

Το 1920 έκανε πρεμιέρα στο Μπρόντγουεϊ το Πέρα από τον ορίζοντα (Beyond the Horizon, 1918), που ήταν το πρώτο του έργο που δημοσιεύτηκε από εκδοτικό οίκο. Παρά το γεγονός ότι κέρδισε βραβείο Πούλιτζερ για το Πέρα από τον ορίζοντα, η πρώτη του επιτυχία στο Μπρόντγουεϊ ήταν το Αυτοκράτορας Τζόουνς, με το οποίο σχολίασε εμμέσως την κατάληψη της Αϊτής από το τάγμα πεζοναυτών των ΗΠΑ. Ακολούθησαν τα έργα του: Άννα Κρίστι (Anna Christie, 1922) με το οποίο τιμήθηκε με δεύτερο βραβείο Πούλιτζερ, Πόθοι κάτω από τις λεύκες (Desire Under the Elms, 1924), Παράξενο Ιντερμέτζο (Strange Interlude, 1928), για το οποίο έλαβε το τρίτο του Πούλιτζερ και η τριλογία Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα (Mourning Becomes Electra, 1931), με επιρροές από την αρχαία ελληνική τραγωδία Ορέστεια. Οι επιρροές του από την αρχαία ελληνική τραγωδία είναι εμφανείς στα έργα Ο Λάζαρος γέλασε (Lazarus Laughed, 1925–26) και Ο μέγας θείος Μπράουν (The Great God Brown, 1926) στο οποίο οι ηθοποιοί εμφανίζονται με μάσκες. Το 1933 έκανε πρεμιέρα στο Μπρόντγουεϊ η μοναδική του κωμωδία Ω, Ερημιά! (Ah, Wilderness!), στην οποία περιέγραφε μια εξιδανικευμένη παιδική ηλικία. Το 1936 τιμήθηκε με Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας και έκανε μια παύση 10 χρόνων για να επανέλθει με το Ο παγοπώλης έρχεται (The Iceman Cometh, 1946). Την επόμενη χρονιά έκανε πρεμιέρα στο Μπρόντγουεϊ το Ένα φεγγάρι για τους καταραμένους (A Moon for the Misbegotten), το οποίο θεωρήθηκε αποτυχημένο. Το Ένα φεγγάρι για τους καταραμένους έλαβε την αναγνώριση που του αξίζει δεκαετίες αργότερα.

Οικογενειακή ζωή

Πρώτη σύζυγος του Ο’Νηλ ήταν η Καθλίν Τζένκινς, με την οποία υπήρξε παντρεμένος από το 1909 μέχρι και το 1912 και με την οποία απέκτησε τον πρώτο του γιο τον Ευγένιο (Γιουτζίν) το νεότερο. Το 1917 γνώρισε τη συγγραφέα Άγκνες Μπούλτον, με την οποία παντρεύτηκε ένα χρόνο αργότερα. Οι δυο τους απέκτησαν δυο παιδιά τον Σέιν και την Όονα. Το 1929 οι δυο τους χώρισαν όμως, αφότου ο Ο’Νηλ τους εγκατέλειψε για την ηθοποιό Καρλότα Μόντερεϊ. Ο Ο’Νηλ παντρεύτηκε τη Μόντερεϊ αμέσως μετά την έκδοση του διαζυγίου του από την Μπούλτον κι οι δυο τους πήγανε να ζήσουν στη Γαλλία. Τα πρώτα χρόνια η Μόντερεϊ είχε οργανώσει τη ζωή τους με τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνει τον Ο’Νηλ στη συγγραφή, αργότερα όμως εθίστηκε στο βρωμιούχο κάλιο προκαλώντας δυσκολίες στον έγγαμο βίο. Οι δυο τους βρέθηκαν σε διάσταση πολλές φορές χωρίς να χωρίσουν ποτέ, καθώς είχαν μεγάλη ανάγκη ο ένας τον άλλο. Επέστρεψαν στην Αμερική στις αρχές της δεκαετίας του 30 κι από το 1937 εώς το 1944, έζησαν στο Ντάνβιλ της Καλιφόρνια. Το σπίτι του Ο’Νηλ στην Καλιφόρνια, το Tao House, λειτουργεί σήμερα ως μουσείο.

Το 1943 αποκλήρωσε την κόρη του Όονα που παντρεύτηκε σε ηλικία 18 χρονών τον 36 χρόνια μεγαλύτερό της Τσάρλι Τσάπλιν. Οι δυο τους δεν ξαναειδώθηκαν ποτέ. Δεν είχε επίσης καλές σχέσεις με κανέναν από τους δυο γιους του. Ο Γιουτζίν ο νεώτερος, που ήταν εθισμένος στο αλκοόλ αυτοκτόνησε το 1950, ενώ ο δευτερότοκός του, ο Σέιν, έκανε χρήση ηρωίνης και αυτοκτόνησε το 1977.

Ασθένεια και θάνατος

Ύστερα από χρόνια πάλης με τον αλκοολισμό και την κατάθλιψη, ο Ο’Νηλ βρέθηκε αντιμέτωπος με συμπτώματα παρόμοια με εκείνα της νόσου του Πάρκινσον. Τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του, του ήταν αδύνατο να γράψει και προσπάθησε να υπαγορεύει σε άλλους, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Είχε ως όνειρο να γράψει μια σειρά θεατρικών που να παρουσίαζαν την αμερικανική οικογένεια από τις αρχές του 1800 μέχρι και τα μέσα του 1900. Από τα 11 θεατρικά που είχε προγραμματίσει να γράψει κατάφερε να ολοκληρώσει μόνο δυο: Το σημάδι του ποιητή (A Touch of the Poet, 1942) και More Stately Mansions. Ενώ η υγεία του χειροτέρευε ο Ο’Νηλ έχανε σιγά σιγά κάθε ενδιαφέρον για το εγχείρημα κι αποφάσισε να ολοκληρώσει τα αυτοβιογραφικά: Ο παγοπώλης έρχεται (The Iceman Cometh, 1946), Ένα φεγγάρι για τους καταραμένους (A Moon for the Misbegotten, 1943) και Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα (Long Day’s Journey Into Night). Το τελευταίο, το οποίο έκανε πρεμιέρα στο Μπρόντγουεϊ 4 χρόνια μετά το θάνατό του, θεωρείται και το καλύτερό του έργο και βραβεύτηκε με βραβείο Πούλιτζερ. Λίγο πριν αφήσει το Tao House της Καλιφόρνια κατάφερε επίσης να ολοκληρώσει το Ένα φεγγάρι για τους καταραμένους που παρουσιάστηκε στο Μπρόντγουεϊ το 1946. Τα υπόλοιπα ημιτελή του έργα καταστράφηκαν από τη σύζυγό του έπειτα από παράκλησή του.

Το 1953, ο Ο’Νηλ απεβίωσε στο δωμάτιο 401 του ξενοδοχείου Σέρατον στη Βοστώνη. Οι τελευταίες του λέξεις ήταν:

Το ήξερα! Το ήξερα! Γεννήθηκα σε δωμάτιο ξενοδοχείου και ανάθεμά με, πεθαίνω σε δωμάτιο ξενοδοχείου

Η αυτοψία που έγινε μετά το θάνατό του έδειξε ότι ο Ο’Νηλ δεν έπασχε από τη νόσο του Πάρκινσον, αλλά από εγκεφαλική ατροφία

Έργα (και εκδόσεις ελληνικών μεταφράσεων)

Πολύπρακτα

• Bread and Butter, 1914
• Servitude, 1914
• The Personal Equation, 1915
• Now I Ask You, 1916
• Beyond the Horizon (Πέρα από τον ορίζοντα, 1918). Βραβείο Πούλιτζερ το 1920

—μτφ.Θάνος Αχαιός (εκδ. “Γκοβόστης”)

• The Straw, 1919
• Chris Christophersen, 1919
• Gold (Χρυσάφι, 1920)
• Anna Christie (Άννα Κρίστι, 1920). Βραβείο Πούλιτζερ το 1922
• The Emperor Jones (Ο αυτοκράτορας Τζόουνς, 1920)
• Diff’rent, 1921
• The First Man (Ο πρώτος άνθρωπος, 1922)
• The Hairy Ape (Ο μαλλιαρός πίθηκος, 1922)
• The Fountain (Η Κρήνη, 1923)
• Marco Millions Τα εκατομμύρια του Μάρκο Πόλο, 1923–25
• All God’s Chillun Got Wings Όλα τα παιδιά του θεού έχουν φτερά, 1924

—μτφ.Β.Νικολόπουλος (εκδ. “Γκοβόστης”)

• Welded, 1924
• Desire Under the Elms (Πόθοι κάτω από τις λεύκες), 1925)

—μτφ.Β.Νικολόπουλος (εκδ. “Γκοβόστης”)

• Ο Λάζαρος γέλασε Lazarus Laughed, 1925–26
• The Great God Brown (Ο Μεγάλος Θεός Μπράουν, 1926)
• Strange Interlude (Παράξενο Ιντερμέτζο, 1928) Βραβείο Πούλιτζερ
• Dynamo (Δυναμό, 1929)
• Mourning Becomes Electra (Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα, 1931)
  • Homecoming (Η επιστροφή)

—μτφ.Γιώργος Πασχάλης (εκδ. “Γκοβόστης”)

• • The Hunted (Ο κυνηγημένος)

—μτφ.Γιώργος Πασχάλης (εκδ. “Γκοβόστης”)

• • The Haunted (Ο βασανισμένος από τύψεις)

—μτφ.Γιώργος Πασχάλης (εκδ. “Γκοβόστης”)

• Ah, Wilderness! (Ερημιά!), 1933)

—μτφ.Άρης Αλεξάνδρου (εκδ. “Γκοβόστης”)

• Days Without End (Μέρες δίχως τέλος, 1933)
• The Iceman Cometh (Ο παγοπώλης έρχεται, συγγρ.1939, πρεμιέρα το 1946)

—μτφ.Μάριος Πλωρίτης (εκδ. “Δωδώνη”)

• Hughie (Χιούι, συγγρ.1941, πρεμιέρα το 1959)
• Long Day’s Journey Into Night (Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα, συγγρ. 1941, πρεμιέρα το 1956, βραβείο Πούλιτζερ το 1957)
• A Moon for the Misbegotten (Ένα φεγγάρι για τους κακογεννημένους), συγγρ.1941-1943, πρεμιέρα το 1947)
• A Touch of the Poet (Ένα άγγιγμα του ποιητή, ολοκληρώθηκε το 1942, πρεμιέρα το 1958)
• More Stately Mansions, το τελευταίο του θεατρικό, έκανε πρεμιέρα το 1967
• The Calms of Capricorn, κυκλοφόρησε το 1983

Μονόπρακτα

• The Glencairn Plays, σειρά τεσσάρων μονοπράκτων που διαδραματίζονται στο πλοίο Glencairn
  • Bound East for Cardiff (Πλέοντας ανατολικά για το Κάρντιφ, 1914)
  • In The Zone (Στην [πολεμική) ζώνη, 1917)
  • The Long Voyage Home (Το μακρύ ταξίδι της επιστροφής, 1917)
  • Moon of the Caribbees (Το φεγγάρι της Καραϊβικής, 1918)
• A Wife for a Life, 1913
• The Web (Το δίχτυ, 1913)
• Thirst, 1913
• Recklessness, 1913
• Warnings, 1913
• Fog, 1914
• Abortion, 1914
• The Movie Man: A Comedy, 1914
• The Sniper, 1915
• Before Breakfast, 1916
• Ile, 1917
• The Rope (Ο βρόχος, 1918)
• Shell Shock, 1918
• The Dreamy Kid, 1918
• Where the Cross is Made (Εκεί που είναι ο σταυρός, 1918)

Κινηματογραφικές μεταφορές των έργων του

Πολλά από τα δράματα του Ο’Νηλ μεταφέρθηκαν τόσο στη μικρή, όσο και στη μεγάλη οθόνη. Οι σημαντικότερες κινηματογραφικές μεταφορές είναι: Η Άννα Κρίστι το 1930 με τη Γκρέτα Γκάρμπο και τον Τσαρλς Μπίκφορντ, το Παράξενο ιντερμέτζο το 1932 με τον Κλαρκ Γκέιμπλ και τη Νορμα Σίρερ, Το μακρύ ταξίδι του γυρισμού του Τζον Φορντ, το 1940 με τον Τζον Γουέιν (που προβλήθηκε στην Ελλάδα ως Περιπέτεια στον ωκεανό) και προέρχεται από συνένωση των Glencairn Plays, Ο μαλλιαρός πίθηκος το 1944 με την Σούζαν Χέιγουορντ και τον Γουίλιαμ Μπέντιξ, Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα το 1947 με τη Ρόζαλιντ Ράσελ και την Κατίνα Παξινού, Πόθοι κάτω από τις λεύκες το 1958 με τη Σοφία Λόρεν και τον Άντονι Πέρκινς, Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα το 1962 με την Κάθριν Χέπμπορν και τον Τζέισον Ρόμπαρτς, που προβλήθηκε στην Ελλάδα με τίτλο Μακρύ ταξίδι μέσα στη νύχτα και Ο παγοπώλης έρχεται το 1976 με το Λι Μάρβιν και τον Τζεφ Μπρίτζες.

Ελληνικές πρεμιέρες των έργων του

Το 1932 ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο, το έργο του Ευγένιου Ο’Νηλ Άννα Κρίστι, σε σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη και σε μετάφραση Κατίνας Παξινού, στους πρωταγωνιστικούς ρόλους εμφανίστηκαν η Κατίνα Παξινού, ο Αιμίλιος Βεάκης και ο Αλέξης Μινωτής

Το 1937 ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο, η παράσταση Πόθοι κάτω απ’ τις λεύκες, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη και σε μετάφραση Κατίνας Παξινού. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους εμφανίστηκαν η Κατίνα Παξινού, ο Αιμίλιος Βεάκης και ο Τίτος Βανδής.

Το 1939 ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο, η παράσταση Πέρα από τον ορίζοντα, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωμού και σε μετάφραση Κατίνας Παξινού. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους εμφανίστηκαν η Κατίνα Παξινού, ο Αιμίλιος Βεάκης και ο Αλέξης Μινωτής

Το 1946 ανέβηκε στο Θέατρο Τέχνης, η παράσταση Οι θάλασσες του Βορρά σε σκηνοθεσία του Κάρολου Κουν, με τους: Λυκούργο Καλλέργη, Βασίλη Διαμαντόπουλο και Έλλη Λαμπέτη. Το 1948 ανέβηκε πάλι από το Θέατρο τέχνης και σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν το Όλα τα παιδιά του θεού έχουν φτερά, με το Βασίλη Διαμαντόπουλο

Το 1960 ανέβηκε στο εθνικό θέατρο, η παράσταση Τα εκατομμύρια του Μάρκο Πόλο, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη και σε μετάφραση Νάνου Βαλαωρίτη. Στον πρωταγωνιστικό ρόλο εμφανίστηκε η Αντιγόνη Βαλάκου

Το 1963 ανέβηκε στο Θέατρο Τέχνης, η παράσταση Ο παγοπώλης έρχεται σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν και σε μετάφραση Μάριου Πλωρίτη

Το 1965 ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο, η παράσταση Ταξίδι μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους εμφανίστηκαν η Κατίνα Παξινού, ο Δημήτρης Χορν και ο Αλέξης Μινωτής

Το 1971 ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο, η παράσταση Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα: Ο γυρισμός, σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη και σε μετάφραση Παύλου Μάτεσι. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους εμφανίστηκαν η Μαίρη Αρώνη και ο Λυκούργος Καλλέργης.

Το 2008 ανέβηκε στο θέατρο Bios, η παράσταση Χιούι, σε σκηνοθεσία και μετάφραση της Άσπας Τομπούλη. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους εμφανίστηκαν ο Κώστας Τριανταφυλλόπουλος (Έρι Σμιθ) και ο Μάνος Σταλάκης (Τσάρλι Χιούζ).

Το 2018 ανέβηκε στο θέατρο Πορεία, η παράσταση Ένα φεγγάρι για τους καταραμένους, σε σκηνοθεσία της Μαριλίτας Λαμπροπούλου και μετάφραση των Θοδωρή Τσαπακίδη και Ισμήνης Φραγκιουδάκη. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους εμφανίστηκαν η Ιωάννα Παππά (Τζόσι Χόγκαν) και ο Γιάννης Νταλιάνης (Φιλ Χόγκαν).