• Γράφει ο Ερανιστής

Κάποτε στη Γερμανία συνήθιζαν να μιλάνε για τους “πρίγκιπες ποιητές” Γκαίτε και Σίλερ ή και να ανατρέπουν και τη σειρά. Ακόμα συνήθιζαν, και μερικοί το συνηθίζουν ακόμα, ν’ αντιπαραθέτουν τον Σίλερ, σαν “ποιητή του λαού”, στο “λακέ των αρχόντων”, τον Γκαίτε.

Αυτό γινόταν από “αντρική περηφάνια μπρος στους θρόνους των βασιλιάδων” – συχνά με τίμια πρόθεση. Φυσικά οι υπερασπιστές της λαϊκής κυριαρχίας δεν μπορούσαν ακόμα να προβλέψουν, πως η δημιουργία μιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας των κομμάτων θα κατέληγε να είναι πολύ ακριβότερη από μια μοναρχία. Ας παραιτηθούμε, τουλάχιστον, σε ό,τι αφορά τη μνήμη του Σίλερ, από τον αυτοέπαινο μιας γελοιογραφίας της λαϊκής κυριαρχίας!

Γκαίτε

Γιατί αυτό το υψηλό πνεύμα ήταν ήδη, από τα νεανικά του πρωτόλεια, που παρερμηνεύθηκαν μόνο από επιπόλαιους παρατηρητές, κι ακόμα περισσότερο στην ωριμότητά του, ένας αριστοκράτης – και μάλιστα, πολύ πιο αποκλειστικός από τον Γκαίτε. Μιας και οι απόψεις του Σίλερ παρουσιάζονται μ αποσπάσματα πιο ευκολονόητα από τις γνώμες του Γκαίτε, γιατί μιλάει ο ίδιος συχνά τόσο με το στόμα των ηρώων του, πρέπει να παραθέσουμε, αναφορικά με το θέμα που αρχίσαμε, μερικά λόγια από την τελευταία μεγάλη σκιαγραφία του, τον “Δημήτριο” που, δυστυχώς, έμεινε αποσπασματικός:

Τι είναι η πλειοψηφία; Πλειοψηφία είναι η ανοησία.
Μυαλό είχαν πάντα μόνο οι λίγοι.
Νοιάζεται για το Όλο, εκείνος που δεν έχει τίποτα;
Έχει ο ζητιάνος ελευθερία κι εκλογή;
Πρέπει στον ισχυρό, που τον πληρώνει,
Να πουλήσει την ψήφο του για ψωμί και παπούτσι.
Πρέπει να ζυγίζει κανείς τις ψήφους κι όχι να τις μετράει.
Το κράτος θα καταστραφεί, αργά ή γρήγορα,
Όπου νικάει η πλειοψηφία κι αποφασίζει η ανοησία.

Πρέπει να δεχτούμε μια σημαίνουσα και υποδειγματική ανθρώπινη ζωή, σύμφωνα με τις αρμόζουσες σκέψεις της σειράς του. Το ηρωικό, αριστοκρατικό πνεύμα του Σίλερ προσφέρει, από αυτή την άποψη, το κλειδί για την κατανόηση του έργου του. Καθώς ήταν αυθεντικά ευγενής και είχε μορφωθεί, η καταγωγή του, που συχνά με κόπο προσπαθούν να παρουσιάσουν σαν χαμηλή και φτωχική, δεν παίζει κανένα ρόλο. Ο πατέρας του δεν ήταν καθόλου ένας κατώτατος στρατιωτικός, παρά είχε βαθμό αξιωματικού και η μητέρα του καταγόταν από καλούς επαγγελματικούς κύκλους.

Ο Γιόχαν Κρίστοφ Φρίντριχ Σίλερ [Johann Christoph Friedrich von Schiller]είδε το φως στη μικρή σουιβική πόλη Μάρμπαχ [Marbach, Württemberg], στις 10 Νοεμβρίου 1759. Οι προβλεπόμενες σπουδές της θεολογίας δεν κατέληξαν πουθενά, γιατί ο πατέρας του αναγκάσθηκε να γράψει το γιο του στη Στρατιωτική Ακαδημία, έπειτα από απαίτηση του Δούκα. Σπουδάζοντας στην αρχή νομικά, κι έπειτα ιατρική, ο νεαρός Σίλερ αποφοίτησε ύστερα από οκτώ χρόνια από την Ακαδημία, σαν χειρουργός του Συντάγματος. Στην ουσία όμως είχε ακολουθήσει την εσωτερική του κλίση. Σε ηλικία εικοσιδυό χρονών είχε ολοκληρώσει το πρώτο δράμα του, “Οι ληστές”. Η πρώτη παράσταση αυτού του ουσιαστικά όψιμου έργου της “Θύελλας και επίθεσης”, το έκανε εντούτοις κοινό σύμβολο εκείνου του ξεκινήματος των νεαρών πνευμάτων στη Γερμανία.

Ποτέ δεν παρουσιάστηκε στη χώρα μια ανάλογη λογοτεχνική αίσθηση, έστω και από μακριά, όπως στις 13 Ιανουαρίου 1872 στο Μανχάιμ, όπου – κατά τις περιγραφές εκείνου του καιρού – συμπεριφέρθηκαν, μέσα στο θέατρο, όπως σε τρελοκομείο: “…Γουρλωμένα μάτια, σφιγμένες γροθιές, βραχνές κραυγές, στην αίθουσα. Ξένοι μεταξύ τους αγκαλιάζονταν με αναφιλητά, γυναίκες, έτοιμες να λιποθυμήσουν, πήγαιναν με κλονιζόμενα βήματα κατά την πόρτα. Ήταν μια γενική διάλυση, όπως μες στο χάος, που από τις νεφέλες του ξεπηδάει μια νέα δημιουργία…” Τα αποτελέσματα αυτού του γεγονότος είναι γνωστά σε όλους: Απαγόρευση να γράφει, φυγή, νέες, ολότελα αλλαγμένες, συνθήκες ζωής.

Όταν ο Σίλερ πήρε αργότερα μια έδρα καθηγητή της Ιστορίας στην Ιένα, απασχολήθηκε στην αρχή μ’ έναν τομέα, για τον οποίον δεν ήταν ιδιαίτερα προετοιμασμένος. Το ένστικτό του, όμως, για το ιστορικό, τον έκανε να βρει σύντομα κάτι περισσότερο από ένα επιστημονικό όφελος: κέρδισε την πνευματική ουσία για τη δραματική τέχνη του. Εκτός απ’ αυτό, η φιλοσοφική τάση του πνεύματός του πάσχιζε για γενικές αρχές· μαθητεύοντας στον Καντ, στερέωσε την αισθητική και την ηθική του.

Δεν τον διαμόρφωσαν πρωτόγονες εμπειρίες της φύσης. Η αυτοαγωγή του δυνάμωσε και υψώθηκε στα ίχνη της μόρφωσης που άμεσοί της παράγοντες είναι η Ιστορία, ο Καντ και ο Γκαίτε, ενώ σαν έμμισθο οδηγητικό αστέρι, ένα ουμανιστικό ιδανικό ελληνισμού αιωρούνταν μπροστά του. Η ασυνήθιστη να κατονομάζει ουσιώδεις χαρακτήρες της οντότητάς του, με χαρακτηρολογία οξύτατατα διατυπωμένη, τον έκανε να παρουσιάσει, σ’ ένα μελέτημά του για τον Βίλχελμ φον Χούμπαλντ, ταυτόχρονα και το πρόγραμμα της ίδιας του της ζωής:

“Αν παραδεχτείτε την περίπτωση, ότι η φύση με προόρισε, πραγματικά για ποιητή, τότε η ολότελα τυχαία σύμπτωση, πως στην αποφασιστική ηλικία, που η μορφή της διάθεσης καθορίζεται, ίσως για όλη τη ζωή, από τα δεκατέσσερα ώς τα εικοσιτέσσερα χρόνια μου τράφηκα αποκλειστικά και μόνο από σύγχρονες πηγές, παραμελώντας ολότελα την ελληνική λογοτεχνία και αντλώντας πολύ περιορισμένα ακόμα κι από την λατινική, θα εξηγήσει την μη ελληνική μόρφωσή μου σ’ ένα πραγματικά απαραγνώριστο ποιητικό πνεύμα. Η επίδραση φιλοσοφικών μελετών στην οικονομία της σκέψης μου εξηγεί τα υπόλοιπα. Μια γερή απόδειξη γι’ αυτό τον ισχυρισμό είναι πως ακριβώς τώρα, που εξαιτίας της αρρώστιας μου, του τρόπου της ζωής μου, ακόμα και εξαιτίας της ηλικίας μου, θα μπορούσα να είχα απομακρυνθεί από τον ποιητικό παραστατικό τρόπο, με τη θεωρητική σκέψη, που επί χρόνια άσκησα, αντίθετα μάλλον πλησίασα προς αυτόν, – και γιατί συνέβη αυτό; Γιατί, ταυτόχρονα, αντλούσα, αν και πολύ έμμεσα, από ελληνικές πηγές. Δώστε μου μόνο καιρό και τόση υγεία, όση είχα ώς τώρα μόνο, και τότε ασφαλώς θα δείτε από μένα δημιουργήματα, που δεν θα είναι λιγότερο ελληνικά από τα δημιουργήματα εκείνων που σπούδασαν τον Όμηρο στο πρωτότυπο!”

Κι ωστόσο, δέκα χρόνια μόλις αργότερα, η αρρώστια, για την οποία μιλάει εδώ ο Σίλερ, είχε προφτάσει τη μεγαλοφυΐα του, που προχωρούσε ορμητικά και, κατά κάποιο τρόπο, είχε ξεπεράσει το θάνατο: στις 9 Μαΐου 1805 ξεψύχησε στη Βαϊμάρη. Ο Γκαίτε ήταν κι αυτός εκείνη την εποχή άρρωστος. Η κηδεία έγινε με μεγάλη βιασύνη και χωρίς τη συμμετοχή κόσμου:

Ένας Άγνωστος μόνο,
τυλιγμένος στο τολμηρό ανέμισμα ενός πλατιού μανδύα,
ακολουθούσε το φέρετρο. Ήταν το πνεύμα της ανθρωπότητας,

– όπως καταλήγει η μπαλάντα του Κ.Φ. Μέγιερ.

Ένα ηρωικό κατόρθωμα είναι η συνέχεια των μεγάλων δραμάτων του, από τους “Ληστές” και ύστερα, κερδισμένο με αγώνες από την ίδια τη φύση του και χωρίς κανένα σχεδόν σύγχρονο πρότυπο. Ηρωική είναι, γενικά, η δραστηριότητά του, που φτάνει στη μορφοποίηση από τους αέρινους δόμους της πνευματικής θεώρησης και της ομολογημένης έλλειψής του σε γνώση του κόσμου και των ανθρώπων. Ηρωική είναι τελικά η απόλυτα ηθική θέλησή του για τη μεγάλη κρίση σχετικά με την περιπλοκή των ψυχικών συναισθημάτων στην αποκαλυπτική δίνη του γίγνεσθαι.

Από τον Σίλερ κι έπειτα μπήκε στη διδασκαλία της τέχνης για το τραγικό, ένα άγνωστο πριν στοιχείο: το ηθικό – τ’ αστέρια της μοίρας μέσα στο ανθρώπινο στήθος, για τα οποία υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος. Καταδίκασαν αργότερα κριτικά, ακόμα και ειρωνικά, τις απόψεις που διετύπωσε από νωρίς στη μελέτη του: “Η σκηνή εξεταζομένη ως ηθικός θεσμός”. Ο Σίλερ, είπαν, έμπασε λαθραία την ηθικολογία στο τραγικό και το χάλασε ή απομακρύνθηκε από τις τελετουργικές διονυσιακές του καταγωγές. Τα δράματά του είναι σχολικά θέματα μιας ξένης προς τη μοίρα και στερημένης από θεούς ιεροεξεταστικής διαδικασίας, που ο σκοπός τους είναι η ηθική δοκιμασία “όμορφων ψυχών”, όχι όμως συγκλονισμός και η κάθαρση της γνήσιας τραγωδίας.

Τι είναι όμως κατά τον Σίλερ μια τέτοια “όμορφη ψυχή”; Η μελέτη του “Περί χάριτος και αξιοπρέπειας” δίνει την εξήγηση:

“Σε μια όμορφη ψυχή είναι, λοιπόν, που εναρμονίζονται οι αισθήσεις και ο νους, το καθήκον και η ροπή, και η χάρη είναι η έκφρασή της στην εμφάνιση. Μόνο στην υπηρεσία μιας όμορφης ψυχής μπορεί η φύση να είναι ελεύθερη και, ταυτόχρονα, να διατηρεί τη μορφή της… Όπως η χάρη είναι η έκφραση μιας όμορφης ψυχής, το ίδιο και η αξιοπρέπεια είναι η έκφραση ενός υψηλού φρονήματος…”.

Η αλλαγή ερμηνείας του τραγικού από τον Σίλερ σαν σύγκρουσης μιας ψυχής που, ακολουθώντας τις ύψιστες παρορμήσεις της, πρέπει να συγκρουσθεί με τον κόσμο για να δικαιώσει τον εαυτό της και μ’ αυτό και τον κόσμο, ανταποκρίνεται δικαιολογημένα στις απαιτήσεις της εποχής του, όπως και της εποχής μας. Οι διαστάσεις αυτής της εξήγησης δεν είναι, με τον τρόπο τους, λιγότερο “κοσμικές” απ’ όσο είναι στις τραγωδίες προηγούμενων εποχών, που άλλωστε ήταν τόσο λίγο κλεισμένες στην πίστη, όσο και οι τραγωδίες της εποχής του Σίλερ και της δικής μας, κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, που θέτει τα πάντα υπό αμφισβήτηση και προβάλλει, ακριβώς μ’ αυτό, εκείνες τις τραγωδίες. Γιατί η τραγική καταστροφή του Σίλερ, στα κυριότερα δράματά του: Ληστές, Μηχανορραφία και Έρως (Λουίζα Μίλερ), Ντον Κάρλος, Θάνατος του Βαλενστάιν, συγκλονίζει τα φρούρια του κόσμου. Περνάει μια πνοή της μοίρας απ’ αυτά. Στο Φιέσκο εξελίσσεται βέβαια μάλλον κατά τους υπολογισμούς ενός θεατρικού εφέ. Ακόμα και στο καλλιτεχνικά υψηλότερο επίπεδο της Μαρίας Στούαρτ, του πιο πετυχημένου μορφικά, αλλά πιο αδύνατου σε περιεχόμενο έργου του, η λύση του συνόλου είναι έργο ενός τεχνίτη της σκηνής. Το αποφασιστικό θεατρικό ταμπεραμέντο του Σίλερ θόλωσε πάντως μερικές φορές τις βασικές έννοιες της συναισθηματικής και πνευματικής δραματουργίας, για χάρη του εντυπωσιασμού των δευτερευόντων ρόλων, έτσι που τα άτομα, συχνά για χάρη της ίντριγκας της σκηνής, κάνουν πράξεις που δεν πηγαίνουν καθόλου στον τύπο τους. Προς χάρη των σκηνικών εφέ υποχωρούσε συχνά ο Σίλερ στον άνθρωπο του θεάτρου, που είχε μέσα του.

Η ιδιαίτερη σκηνική αποτελεσματικότητα, που ξεπηδάει σχεδόν χωρίς εξαίρεση από ολόκληρη τη δραματική δημιουργία του Σίλερ, σκεπάζει για τον γοητευμένο θεατή τις συναισθηματικές αδυναμίες στον ψυχολογικό τομέα των προσώπων, όπως κρύβει πάνω απ’ όλα την απλοποίηση του καλού και του κακού. Κάθε κριτική του Σίλερ βασίζεται, σε τελευταία ανάλυση, στη διαπίστωση του Γκαίτε, πως ο Σίλερ έφτασε, με το φιλοσοφικό του στοχασμό, “να εκτιμάει την ιδέα περισσότερο απ’ όλη τη φύση και μάλιστα να εκμηδενίζει τη φύση μ’ αυτό!” Σε πλήρη άρνηση έφτασε αργότερα ο Όττο Λούντβιχ, που σύγκρινε στις μελέτες του για τον Σαίξπηρ, τον Γερμανό δραματουργό με τον Βρετανό:

“Στον Σίλερ δεν απομένει λοιπόν παρά να ενεργήσει έτσι, ώστε η σκέψη να βγαίνει σε τέτοια μορφή, που να μπορεί να τεθεί σαν απόφθεγμα αμέσως στην κυκλοφορία του πνεύματος, ακριβώς όπως ένα νεόκοπο νόμισμα. Στο ορυχείο του βρίσκονται παντού κομμένα τα τάλιρα και τα δουκάτα, γυαλιστερά και έτοιμα, έτσι που να μπορεί κανείς να τα ξεκολλήσει, χωρίς κόπο και να μην εγκαταλείψει το ορυχείο δίχως να γεμίσει την τσέπη του με αστραφτερό χρυσάφι. Στον Σαίξπηρ βλέπουμε να ενεργούν οι υποχθόνιες δυνάμεις. Εκεί υπάρχουν οι χημικοτελούριες εξεργασίες, που δημιουργούν το μεταλλικό αίμα και το διοχετεύουν μέσα από τις φλέβες της γης. Ακούμε το σφυγμό της φύσης κι όχι το βουητό του νομισματοκοπείου.” (Erwin Laaths, Παγκόσμιος Ιστορία της λογοτεχνίας, μετάφραση Σ. Πρωτοπαπά. Εκδ. Αρσενίδη 1963).

The following two tabs change content below.

• Bio
• Latest Posts

dromena

Latest posts by dromena (see all)

• Κυκλοφορεί σε μετάφραση του Καθηγητή Βάιου Λιαπή το βιβλίο «Το Αρχαίο Θέατρο μέσα από τις Πηγές» - 14 Νοεμβρίου, 2024
• ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΣ : Η Αυλή των Θαυμάτων (3) - 11 Νοεμβρίου, 2024
• ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΣ : Η Αυλή των Θαυμάτων (2) - 10 Νοεμβρίου, 2024
• ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΣ : Η Αυλή των Θαυμάτων (1) - 10 Νοεμβρίου, 2024
• Θέατρο του λαού: Ο Καραγκιόζης, η ιστορία του, η σημασία του - 27 Απριλίου, 2024