• ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

 

 

 

 

ΑΛΛΗ μια παράσταση στο Εθνικό χωρίς στόχο κι άλλη μια σκηνοθεσία του κ. Μουζενίδη χωρίς σκηνική άποψη. Νομίζω πως σκοπός ενός εθνικού θεάτρου δεν είναι ένα ρεπερτόριο ενημερωτικό ούτε εγκυκλοπαιδικό, στις μέρες μας τουλάχιστον. Δεν είναι πρώτη φορά που παίζεται ο Οθέλλος.. Στο κάτω-κάτω το κοινό αν δεν έχει δει μια από τις πολλές θεατρικές παρουσιάσεις του, έχει δει την ταινία του Ουέλλες ή τη δημοφιλέστερη του Γιούτκιεβιτς. Όταν λοιπόν ανεβαίνει, σήμερα, ο Οθέλλος σημαίνει πως το θέατρο ή ο σκηνοθέτης ή, έστω, ο πρωταγωνιστής έχουν να προτείνουν μια νέα άποψη για το αριστούργημα ή, επιτέλους, θέλουν να στηρίξουν μια παλιά με καλύτερα επιχειρήματα. Και δεν λείπουν, οι σκηνικές ή φιλοσοφικές απόψεις, για τον Οθέλλο. Ύστερα από τον Άμλετ, είναι το πιο πολυσυζητημένο και πρόσφορο για ερμηνείες έργο του Σαίξπηρ. Ο κ. Μουζενίδης είναι οπωσδήποτε ενήμερος της φιλολογίας γύρω από την τραγωδία. Όταν, όμως, προχωρεί στη σκηνή και έχει να αντιμετωπίσει τα πρακτικά προβλήματα αφοπλίζεται. Εγκαταλείπεται στους ηθοποιούς του, εγκαταλείπει το έργο στη ροή του την ίδια, απασχολείται, εμφανώς, με πλαστικές κινήσεις και στάσεις, καθορίζει εξόδους και εισόδους προσώπων και μαζών, μαγεύεται για τις “εικόνες”, αφήνεται στον οίστρο των Τεχνικών του, σκηνογράφων και φωτιστών, λησμονεί τις απόψεις που έχει συγκεντρώσει για το έργο ή, φοβάμαι, πως η θεωρητική τους ανάπτυξη αρκεί, ως εκ θαύματος για να τον πείσει ότι έγινε και πρακτικά πειστικός· πρώτα στους συνεργάτες του και ύστερα στο κοινό. Αν φταίει κάτι, είναι που ο κ. Μουζενίδης έχει υπόψη του πολλές απόψεις, συγκρουόμενες, αποτέλεσμα μελέτης και όχι μία άποψη δική του, ή, ξένη, όμως συμπλέουσα με τις προσωπικές του προτιμήσεις. Ο Οθέλλος του ήταν ένας τραγέλαφος.

Όλα τα στυλ, κατά τη βολή του καθενός, “πέρασαν” σ’ αυτό το θέαμα που παρακολουθήσαμε. Παμπάλαια όπερα, νατουραλισμός, εξπρεσιονισμός, ψυχολογική σχολή, μεγάλο θέαμα, ιλλυκεζιονισμός. Δεν μπόρεσε ούτε θαυμάσιο σκηνικό του κ. Στεφανέλλη να αξιοποιήσει. Είχες την εντύπωση πως δεν ήξερε τι να το κάνει. Γιατί ενώ ο σκηνογράφος κινήθηκε σε ύψος, ο σκηνοθέτης είχε συλλάβει μια οριζόντια παράσταση, δρομική. Και όταν το χρησιμοποίησε, π.χ. στη σκηνή του τραγουδιού της ιτιάς, πρόδωσε την ουσία του ποιητή, που θέλει ένα κλειστό χώρο, πιεστικό για να λειτουργήσει. Έτσι κρεμασμένες εκεί ψηλά, Δυσδαιμόνα και Αιμιλία, ψυχρά αντικείμενα, έμοιαζαν σαν κούκλες κουκλοθεάτρου. Το λάθος του κ. Μουζενίδη είναι κατεξοχήν οπτικό. Η ματιά τού θεατή υποχρεώνεται από το τριώροφο σκηνικό να αρθή, έτσι που οι ηθοποιοί, κινούμενοι συνεχώς στο έδαφος, δεν είχαν φόντο, μόνο τα κεφάλια τους προβάλλονταν στο σκηνικό. Το αντίθετο, πιστεύω θα συμβαίνει, όταν κοιτάς από τον πάνω εξώστη. Το σκηνικό θα “πέφτει” να πλακώνει τα πρόσωπα. Πάντως πρέπει να ομολογηθεί, στις τελευταίες παραστάσεις του κ. Μουζενίδη το πιο προχωρημένο στοιχείο είναι οι σκηνογραφίες (Οιδίπους, Πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα, Δον Κιχώτης, Οθέλλος). Τι να σκεφτεί κανείς. Πως η τόλμη του εξαντλείται στα σκηνικά μέσα ή πως οι σκηνογράφοι του εργάζονται ερήμην των απόψεών του.

Για τον Οθέλλο, πέρα από τις χιλιάδες ερμηνευτικές σελίδες που έχουν γραφεί, υπάρχει και ένα σπάνιο και μοναδικό ντοκουμέντο: όλη η σκηνοθετική επεξεργασία του έργου από τον Στανισλάβσκι – Σκηνή-σκηνή, ατάκα-ατάκα. Ο μεγάλος σκηνοθέτης έξω από τις πολύτιμες δραματουργικές και ψυχολογικές του παρατηρήσεις, έχει σημειώσει με σχολαστικότητα τις παύσεις, τις κινήσεις και τους φωτισμούς. Έχω υπόψη μου γαλλική μετάφραση σε βιβλίο τσέπης προσιτή στον Έλληνα βιβλιόφιλο. Δεν θέλω να πιστέψω πως δεν την έχει υπόψη του ο σκηνοθέτης του Οθέλλου. Πόσοι όμως από τους παράγοντες της παραστάσεως τη γνωρίζουν και σε πόσους έγινε σύσταση να τη συμβουλευτούν; Όχι βέβαια για να αντιγράψουν ή να μιμηθούν το Ρώσο σκηνοθέτη, τουλάχιστον για να αντιληφθούν πως δεν μπορεί ο καθένας να προσέρχεται στα μεγάλα κείμενα αθώος, ως περιστερά.

Εξάλλου, υπάρχει κι ένα άλλο σπάνιο για άλλες εποχές ντοκουμέντο. Η φιλτραρισμένη παράσταση του Ολίβιε, που είναι γνωστό πως αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες υποκριτικές κορυφές του αιώνα μας.

Παρόλο αυτό το προηγούμενο υλικό οι περισσότεροι συντελεστές του Εθνικού Θεάτρου σ’ αυτή την παράσταση προσήλθαν γυμνόποδες και σ’ όλη τη διάρκεια του έργου ήταν φανερό πως πατούσαν σε καρφιά.

Μόνη ίσως εξαίρεση ο Μάνος Κατράκης. Εμφανέστατα δούλεψε κόντρα και ερήμην της σκηνοθεσίας. Μπορεί ο καθένας να το πιστοποιήσει· όταν οι σκηνές τον βοηθούσαν: μονόλογοι, διάλογοι, είχε μελετήσει το κείμενο με εξονυχιστική προσοχή, στις κατά μόνας μελέτες του. Είχε αφήσει το κορμί του και το είχε υποτάξει σ’ ένα όραμα, που πουθενά αλλού στο έργο δεν το προέβαλε η σκηνοθεσία. Και μόνο για τη “μίμηση” του σωματικού Οθέλλου, αν παρακολουθήσει κανένας τον κ. Κατράκη θα συνταραχτή από το άγγιγμα της μεγάλης τέχνης. Αυτό το περπάτημα αιλουροειδούς, αυτός ο αθόρυβος βηματισμός, με λίγη κλίση των γονάτων, αυτό το αετίσιο κεφάλι, το ξυρισμένοι, απ’ όπου ο επαρκής θεατής μπορούσε να φανταστή να ανεμίζει μια χαίτη στο παρελθόν, η θεωρία του ημερωμένου θηρίου, τα αμήχανα χέρια κι όμως γερά δεμένα στις κλειδώσεις τους ήταν μια ποιητική σύλληψη για το Θεό, ποιος σκηνοθέτης που θα διέθετε αυτό το τέλειο κορμί κι αυτή τη μοναδική σπηλαιώδη φωνή, όλο παιδικό παράπονο, κι αν ακόμη δεν είχε άποψη για τον Οθέλλο, δε θα την εμπνεόταν;

Η παρουσία και η σύλληψη του κ. Κατράκη έδινε την ευκαιρία για μια νέα άποψη του Οθέλλου, κοντινή, αλλά παράλληλη με την άποψη Ολίβιε.

Ο Οθέλλος του Κατράκη είναι ένα θύμα μιας ιστορικής διαδικασίας. Η Βενετία είναι μια εμπορική δημοκρατία, δηλαδή ένα κράτος που αποζεί από το μόχθο των άλλων, των παραγωγών. Η βάση της ηθικής του βρίσκεται στο κέρδος και η μεθοδολογία του ξεκινάει από τους πρόσφορους τρόπους με τους οποίους μπορεί να χρησιμοποιεί του άλλους. Κάθε τι που είναι χρήσιμο είναι ηθικό και κάθε χρήση που αποφέρει κέρδος είναι νόμιμη. Η αντίληψη πως όλα αγοράζονται είναι πάγια σε μια τέτοια οργάνωση κοινωνίας και οι ανθρώπινες σχέσεις είναι αλισβερίσι. Η Βενετία επειδή είναι κράτος εμπορικού συμφέροντος είναι επεκτατικό. Και η επέκταση χρειάζεται σταθμούς για την διαμετακόμιση και οι σταθμοί έχουν ανάγκη φυλάκων. Ένα εμπορικό κράτος έχει ανάγκη από στρατό. Οι έμποροι όμως δεν ήταν ποτέ καλοί πολεμιστές γι’ αυτό είχαν πάντα μισθοφόρους ή δούλους. Συνήθως οι ιθαγενείς που εξουσίαζαν, στερημένοι από το δικαίωμα της παραγωγής και της εκμετάλλευσης των αγαθών τους, γίνονταν οι φύ7υλακες των συμφερόντων τους.

Τέτοιος ο Οθέλλος, ένα εργαλείο χρηστικό στη διάθεση της Βενετικής Δημοκρατίας. Αποκομμένος από τη φυλή του, από τη θρησκεία του έχει αλλοτριωθή από το σύστημα που τον απορφάνισε.

Παγιδευμένος σ’ ένα άλλο τρόπο ζωής αντλεί κύρος μόνο από το δικαίωμα που του έχει δοθή να τον υπερασπίζεται. Αμείβεται για να συντηρεί ένα σύστημα και μια οργάνωση κοινωνίας που τον εξόρισε από την ιθαγένεια του τοπίου του. Δεν του μένει άλλη λύση από την αφομοίωση και την προσαρμογή και τη λήθη των ριζών του. Προκαλεί το σύστημα. Ενώ τον χρησιμοποιούσε, θέλει να το χρησιμοποιήσει. Ερωτεύεται μια Βενετσιάνα. Γιατί εκείνη τον ερωτεύθηκε, το εξηγεί σαφέστατα στην απολογία του μπροστά στη Γερουσία, δεν τρέφει αυταπάτες. Η Δυσδαιμόνα είχε δικαίωμα να γοητευθή από τον εξωτικό παλικαρά. Εκείνος όμως δεν είχε δικαίωμα να την ερεθίσει. Η Γερουσία δεν συγχωρεί. Παραχωρεί. Μπροστά στο γενικό συμφέρον πρέπει να υποχωρήσει το ατομικό του Βραβάντιου. Αυτός είναι ο όρος του μείζονος κέρδους. Σε μια άλλη βενετσιάνικη τραγωδία-κωμωδία του Σαίξπηρ, ένα δικαστήριο θα αποφασίσει πάλι σύμφωνα με το συμφέρον της Δημοκρατίας, συντρίβοντας το Σάϋλωκ. Ο Σάϋλωκ όμως είναι τοκογλύφος και ο Γενάρος τοκίζει “νόμιμα” με εγγυήσεις του Κράτους. Ο Οθέλλος είναι στρατηγός. Η εμπορική δημοκρατία είναι ανεκτική στο γάμο μιας Εβραίας μ’ ένα Χριστιανό, ή μιας Χριστιανής μ’ ένα μαύρο, όταν δεν διασαλεύεται η κοινότης των συμφερόντων.

Ο Οθέλλος είναι θύμα της κοινωνικής ύβρεως που διέπραξε. Η κατάρα του Βραβάντιου θα πιάσει. Ο Ιάγος θα γίνει ο εκτελεστής και ο φορέας της. Ο Ιάγος είναι γέννημα και θρέμμα της κοινωνικής δομής που υπηρετεί. Είναι αυθεντικός Βενετσιάνος. Ο λόγος του είναι γεμάτος συγκρίσεις. Έχει συλλάβει το νόημα των καιρών που ζει. Γνωρίζει τον τρόπο που λειτουργεί το σύστημα. Έχει επίγνωση της κοινωνικής αδικίας και έμαθε να την πολεμά με μια άλλη αδικία. Εμπιστεύεται το κατεξοχήν εργαλείο του αιώνα του, τη λογική και την εφευρετικότητα.

Έμπορος είναι και αυτός· αισθημάτων. Εκμεταλλεύεται τις ανθρώπινες αδυναμίες, τοκίζει τις προσδοκίες και πιστώνει τις υποσχέσεις. Γνωρίζει την αξία της ιεραρχίας μέσα στο σύστημα που ζει και ταυτίζει την αξία με το πλεονέκτημα. Είναι ένας άριστος παίχτης γιατί είναι ένας από τους θεσπιστές των κανόνων.

Ο Οθέλλος είναι χαμένος από την πρώτη στιγμή γιατί δεν γνωρίζει τους κανόνες. Αυτός παίζει με τους πόθους του, όχι με το μυαλό του. Στο έργο αντιπαρατίθενται δυο τρόποι ζωής και δυο πολιτισμοί, ο ενστικτώδης και ο λελογισμένος. Ο Οθέλλος είναι τραγικός γιατί έχει αυταπάτες. Απατήθηκε από τον κόσμο που υπηρέτησε και νικήθηκε από τον κόσμο που πρόδωσε. Είναι σημαντικός ο λόγος που σφραγίζει την αυτοκτονία του. Η παράδοσή του σ’ ένα πάθος που δε θέλησε ή δεν μπόρεσε να υποτάξει είναι όμοια προσβολή μ’ εκείνη του Τούρκου που χτύπησε τον πολίτη της Βενετιάς. Ο Οθέλλος υπηρέτης της Δημοκρατίας της Βενετίας σκοτώνει τον Οθέλλο που διατάραξε την ισορροπία της κοινωνικής δομής Ο Οθέλλος υπέκυψε σε μια ηθική ακρότητα. Σε μια κοινωνία συνδιαλλαγής, συμβιβασμού και συναγωνισμού έφερε το απόλυτο πάθος, το ασυμβίβαστο, το ανταγωνιστικό της ζήλειας. Σε μια κοινωνία εμπόρων οι άνθρωποι υπονομεύονται δεν ζηλεύονται. Δεν είναι τυχαίο που ο Σαίξπηρ, καθόλου φειδωλός σε φόνους, αφήνει σκηνικά ατιμώρητο τον Ιάγο. Η Βενετιά μπορεί να συνεχίσει και χωρίς τον Οθέλλο. Θα βρη άλλον. Ο Κάσσιος θα πάρει τη θέση του, ο Ιάγος θα δικαστή (με μια νομοθεσία σαν εκείνη που δίκασε την υπόθεση Γενάρου-Σάϋλωκ;), Ο Ροδερίκος πέθανε, όταν δεν είχε πια λεφτά. Η Δυσδαιμόνα πήγε να βρη την κατάρα του πατέρα της. Κυβέρνα, Βενετία.

Ο κ. Κατράκης σχεδίασε μια τέτοια άποψη για τον Οθέλλο και όταν μπόρεσε την επέβαλε. Δυστυχώς θολωμένη από τον αλλοπρόσαλλο περίγυρο.

Ο κ. Τζόγιας κράτησε τον Ιάγο σε μια βεβιασμένη ρεαλιστική γραμμή αλλά συνεχώς τον πρόδιναν τα μέσα του. Η φωνή του και η πληθωρική του κίνηση. Ώρες-ώρες ξεχείλιζε από πάθος, ανύπαρκτη διάσταση στο ρόλο του. Ο Ιάγος είναι το ψυχραιμότερο πρόσωπο που έπλασε ο Σαίξπηρ. Δε χάνει ούτε μια στιγμή τον έλεγχο των νεύρων του.

Μόνο στην τρίτη πράξη, στην τρίτη εικόνα, στον κήπο ο κ. Τζόγιας μπόρεσε να βρη το σωστό τόνο και η σκηνή με τον κ. Κατράκη ήταν η πιο θεατρική της παράστασης.

Η κ. Χατζηαργύρη κρατήθηκε στη σκιά· είχε ευγένεια και ειλικρίνεια μόνο που βάθυνε το ρόλο με μια ωριμότητα που δεν την έχει. Αν υπάρχει κάτι τραγικό στη Δυσδαιμόνα είναι η αφέλειά της και ο παίξιμο της κ. Χατζηαργύρη είναι υποψιασμένο.

Ο κ. Πολίτης θόλωσε τελείως το ρόλο του. Ο Κάσσιος είναι άντρας, όχι παραπονιάρικο παιδαρέλι. Στη σκηνή του μεθυσιού, κριτήριο κάθε έμπειρου ηθοποιού, ήταν ερασιτέχνης. Ήταν από τους λίγους στην παράσταση που στρέβλωσαν και το λόγο.

Απλοποίησε πολύ το Ροδερίκο ο κ. Φιλιππόπουλος. Ένας κωμικός χαρακτήρας δεν είναι υποχρεωτικά και κουτός.

Ο κ. Βεάκης είχε μέγεθος και υπόσταση. Ο μόνος ηθοποιός από τους Βενετσιάνους της παράστασης που έβγαινε από μια ιδιαίτερη πολιτιστική αγωγή. Είχε πέρα από το υποκριτικό και ιστορικό ύφος.

Η κ. Παναγιώτου διαφωνούσε ως αγωγή με το λόγο που έλεγε. Φοβήθηκε να εκλαϊκεύσει την Αιμιλία. Κι όμως στον Οθέλλο κανένας δεν είναι αριστοκράτης.

Ο κ. Μορίδης σκιτσάρισε στα σωστά μέτρα το Δόγη και ο λόγος του είχε χιούμορ και λαϊκότητα.

Η κ. Σκούντζου ντυμένη άσχημα υπερέβαλε το ρόλο και πρόβαλε τα εξωτερικά του στοιχεία.

Οι κ.κ. Βαφιάς, Παπακωνσταντίνου και Κανάκης κινήθηκαν στο γνωστό ακαδημαϊκό επίπεδο στο οποίο διεκπεραιώνουν τους ρόλους τους οι παλιοί ηθοποιοί του Εθνικού.

Από την υπόλοιπη διανομή μόνο ο κ. Γιωτόπουλος φαινόταν να σέβεται το σύντομο ρόλο του και να τον έχει με επιμέλεια συντάξει. Οι άλλοι ήταν εκεί γιατί τους έχουν πει να είναι εκεί.

Η μετάφραση του Καρθαίου αυτή τη φορά ακούστηκε αναιμική, χαλαρή και άνιση.

___________________________________

• ΤΟ ΒΗΜΑ, Σάββατο 5 Ιανουαρίου 1974
• Κεντρική φωτογραφία: Μάνος Κατράκης (Οθέλλος), Ελένη Χατζηαργύρη (Δυσδαιμόνα). Οθέλλος. Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, 13/12/1973 – 20/01/1974