Ο Σοφοκλής στην ύστερη αρχαιότητα
Κατά τη μετακλασική εποχή, το έργο του Σοφοκλή δεν αναδείχθηκε τόσο δημοφιλές όσο εκείνο του Ευριπίδη. Ο κανόνας των τριών τραγικών ποιητών, του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, είχε καθοριστεί μεν από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους, η επιλογή συγκεκριμένων έργων τους όμως προς ανάγνωση και μελέτη δεν είχε ακόμη προσδιοριστεί. Ο Αισχύλος έχαιρε του τίτλου του πρώτου των τραγικών ήδη από την κλασική εποχή, ενώ κατά την αυτοκρατορική εποχή ο Ευριπίδης θεωρούνταν ιδανικός για την εκπαίδευση των ρητόρων. Ωστόσο μπορούμε να πιστέψουμε ότι τα λόγια του Αριστοφάνη (απόσπ. 581) πως το στόμα του Σοφοκλή είναι “γεμάτο μέλι”, καθώς και οι έπαινοι του Αριστοτέλη στο Περί Ποιητικής του (1448a-1449a) για το έργο του μεγάλου τραγικού έβρισκαν οπαδούς και απήχηση και κατά την ύστερη αρχαιότητα.
Στη μετακλασική λογοτεχνία ο Σοφοκλής είναι κυρίως παρών με παραθέματα στίχων από τις τραγωδίες του ή υπαινιγμούς στους μύθους τους οποίους διαπραγματεύθηκε. Το όνομά του κυριαρχεί ασφαλώς στις θεωρητικές πραγματείες που ασχολούνται με το ποιος είναι ο καλύτερος τραγικός ποιητής ή ο καλύτερος γενικά ποιητής μετά τον Όμηρο. Τέλος, αρκετές είναι οι αναφορές των μετακλασικών συγγραφέων σε επεισόδια από τη ζωή του μεγάλου τραγικού.
Οι παραθέσεις αποσπασμάτων από το έργο των κλασικών συγγραφέων ήταν μια συνήθης πρακτική που είχε υιοθετηθεί στα σχολεία της ρητορικής και την οποία εφάρμοζαν όλοι ανεξαιρέτως οι μεταγενέστεροι συγγραφείς. Τις συναντάμε είτε σε μορφή στίχων που παρατίθενται σε ευθύ λόγο μέσα στο κείμενο είτε ενταγμένες μέσα στο περιβάλλον του κειμένου σε πλάγιο λόγο. Πολλές φορές ο εκάστοτε συγγραφέας που παραθέτει αρχαίο κείμενο δεν μας λέει ότι πρόκειται για κάτι τέτοιο ούτε μας πληροφορεί από ποιον συγγραφέα ή έργο έχει δανειστεί το παρατιθέμενο απόσπασμα. Το “παιχνίδι” αυτό ήταν επίσης αρκετά συνηθισμένο και προοριζόταν για τους καλλιεργημένους αναγνώστες. Όσο πιο καλά συγκαλυμμένο βρισκόταν το παράθεμα μέσα στο κείμενο τόσο μεγαλύτερη ήταν η ικανοποίηση εκείνου που το εντόπιζε και το “αποκωδικοποιούσε”. Τα παραθέματα αυτά είχαν ρόλο διττό: χρησιμοποιούνταν ως στολισμός του κειμένου ή είχαν χαρακτήρα επιχειρηματολογικό και αξιωματικό, έρχονταν να επισφραγίσουν και να ενδυναμώσουν μια άποψη, καθώς το όνομα και μόνο του κλασικού συγγραφέα τής προσέδιδε το απαραίτητο κύρος. Ο Αθήναιος και ο Ιωάννης Στοβαίος μας παρέχουν πολύτιμες ανθολογίες τέτοιων αποσπασμάτων χωρισμένων σε ενότητες, ανάλογα με το θέμα το οποίο διαπραγματεύονται.
Στην αυτοκρατορική εποχή, στίχους από τις τραγωδίες του Σοφοκλή βρίσκουμε τόσο σε έργα ρητόρων (Δίων Χρυσόστομος, Ψευδο-Λογγίνος) και σοφιστών (Κλαύδιος Αιλιανός, Λουκιανός, Αθήναιος) όσο και ιστορικών (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Πλούταρχος) ή λεξικογράφων (Πολυδεύκης). Το έργο του Σοφοκλή κατατάσσεται ένατο σε συχνότητα παραθεμάτων ή υπαινιγμών από τους συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας, σύμφωνα με τη μελέτη του Φρεντ Χάουζχολντερ (Fred W. Householder) (Literary quotation and allusion in Lucian, Νέα Υόρκη, 1941, πίν. 1A, σελ. 44-45), αφήνοντας πολύ πίσω άλλους ποιητές ή συγγραφείς του βεληνεκούς του Αισχύλου, του Αριστοτέλη ή του Πίνδαρου. Ο λεξικογράφος του 2ου αι. μ.Χ. Πολυδεύκης θαυμάζει το πλούσιο αττικό λεξιλόγιο του Σοφοκλή, ενώ ο Αθήναιος και ο Πλούταρχος παραθέτουν πάνω από εκατό φορές ο καθένας δίστιχα ή εκτενέστερα αποσπάσματα από τις τραγωδίες του. Οι συγγραφείς των τριών πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων μάς διασώζουν τίτλους και περιλήψεις χαμένων τραγωδιών του Σοφοκλή, καθώς και πολύτιμα για μας αποσπάσματα από αυτές.
Από αριστερά: Ευριπίδης, Αισχύλος, Αριστοφάνης
Οι αγαπημένοι σοφόκλειοι μύθοι των συγγραφέων της ύστερης αρχαιότητας είναι ο μύθος των Λαβδακιδών (Οιδίποδας, Αντιγόνη) και του Αίαντα, όπως ίσως θα υποπτευόμασταν. Αναφορές όμως γίνονται και στο μύθο του Λαοκόωντα, του Μελέαγρου, του Ίναχου και του Τριπτόλεμου, για τους οποίους ο Σοφοκλής είχε γράψει τραγωδίες. Ο ρήτορας Δίων Χρυσόστομος (1ος-2ος αι. μ.Χ.) μάλιστα έχει αφιερώσει τον 60ό του Λόγο στη διαπραγμάτευση του μύθου του Κένταυρου Νέσσου και της Δηιάνειρας, κεντρικό θέμα της τραγωδίας του Σοφοκλή Τραχίνιαι, ενώ ο 52ος Λόγος του επιχειρεί τη σύγκριση των ομώνυμων τραγωδιών που έγραψαν και οι τρεις τραγικοί ποιητές για τον Φιλοκτήτη. “Νικητής” από αυτή τη μελέτη βγαίνει ο Σοφοκλής, καθώς (Λόγος 52, 15) “κρατά μια μέση οδό, δίχως να έχει ούτε την αυθαιρεσία και την απλοϊκότητα του Αισχύλου ούτε τη λεπτομέρεια, την αυστηρότητα και την αντιποιητικότητα του Ευριπίδη. Ο Φιλοκτήτης του, διαθέτοντας μια λαμπρή και μεγαλοπρεπή ποίηση, τραγικότατη και εξόχως εύγλωττη, ούτως ώστε να τέρπει με τη μεγαλύτερη σοβαρότητα και μεγαλοπρέπεια, έχει χρησιμοποιήσει την καλύτερη και πειστικότερη επεξεργασία των γεγονότων”.
Δυόμισι αιώνες πριν από τον Δίωνα Χρυσόστομο, ο ιστορικός Διονύσιος Αλικαρνασσεύς έγραφε επίσης επαινετικές κριτικές για το έργο του μεγάλου τραγικού. Στη θεωρητική του πραγματεία Περί συνθέσεως ονομάτων 9 εγκωμιάζει την αφαιρετική ποιητική ικανότητα του Σοφοκλή, δηλαδή το ταλέντο του να λέει πολλά πράγματα με λίγες λέξεις, αναλύοντας το απόσπασμα 774. Λίγο πιο κάτω (παρ. 24) κάνει μια επιλογή των καλύτερων ποιητών και συγγραφέων ανά γραμματειακό είδος, όπου ξεχωρίζει τον Στησίχορο και τον Αλκαίο από τη λυρική ποίηση, τον Σοφοκλή από την τραγωδία, τον Ηρόδοτο από την ιστορία, τον Δημοσθένη από τη ρητορική και τους Δημόκριτο, Πλάτωνα και Αριστοτέλη από τη φιλοσοφία. Μια ενδελεχέστερη σύγκριση –μεταξύ των τριών τραγικών ποιητών αυτή τη φορά– επαναλαμβάνει ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς στο έργο του Περί μιμήσεως, απόσπ. 31, 2, 9-11: “Ας έλθουμε στους τραγικούς, όχι επειδή δεν ταιριάζει να μιλήσουμε για όλους τους ποιητές, αλλά επειδή δεν είναι επί του παρόντος να μνημονεύσουμε τους πάντες· αρκεί να το κάνουμε για τους πιο ξεχωριστούς. Ο Αισχύλος λοιπόν πρώτος και με ύψος λόγου και μεγαλοπρεπής, γνωρίζοντας όσα πρέπει για τους χαρακτήρες και τα πάθη, στολισμένος ιδιαίτερα με τις μεταφορικές και τις κυριολεκτικές του εκφράσεις, είναι ο ίδιος σε πολλά σημεία και δημιουργός και ποιητής ξεχωριστών λέξεων και πραγμάτων, και από τον Ευριπίδη και τον Σοφοκλή πιο ποικίλος ως προς την εισαγωγή νέων προσώπων στη σκηνή. Ο Σοφοκλής τώρα διαφέρει διατηρώντας την ποιότητα των προσώπων και στο χαρακτήρα και στα πάθη· του Ευριπίδη, όμως, του άρεσε όλα να είναι αληθινά και σχετικά με το σήμερα· εξ ου και το πρέπον και το κόσμιον πολλές φορές του διέφυγε, και δεν πέτυχε τους εξαιρετικούς και μεγαλοφυείς χαρακτήρες και τα πάθη των προσώπων, όπως ο Σοφοκλής· εάν όμως υπάρχει κάτι άσεμνο και άνανδρο και ταπεινό, το βλέπεις με πολύ μεγάλη ακρίβεια σε αυτόν. Ο Σοφοκλής δεν είναι περιττολόγος, αλλά ακριβολόγος· ενώ ο Ευριπίδης μακρηγορεί με ρητορικές εισαγωγές. Ο Σοφοκλής είναι ποιητικός στις λέξεις και πολλές φορές από πολύ μεγάλο μέγεθος πέφτει σε κούφιο πομπώδες ύφος, σαν να κατέρχεται σε παντελώς άτεχνη ταπεινότητα λόγου· ενώ ο Ευριπίδης ούτε υψηλός είναι ούτε όμως λιτός, αλλά χρησιμοποιεί ένα ανάμικτο ύφος μεταξύ ποιητικού και πεζού λόγου”.
Η ποιότητα των τραγικών ηρώων του Σοφοκλή και ο ολοκληρωμένος τους χαρακτήρας, οι σχεδόν “αστυνομικές” υποθέσεις των τραγωδιών του, αλλά και το ταλέντο του τραγικού ποιητή στην προβολή του “πάθους”, είχαν παρατηρηθεί και επαινεθεί ήδη από τον Αριστοτέλη στο Περί Ποιητικής του, ενώ ο Αριστοφάνης δεν είχε συμπεριλάβει τον Σοφοκλή στη διαμάχη τού ποιος είναι ο καλύτερος ποιητής, θεωρώντας τον “εκτός συναγωνισμού”. Στους Βατράχους του βάζει τον Αισχύλο με τον Ευριπίδη να ερίζουν για τον “τραγικό θρόνο”. Ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές του θεωρεί τον Σοφοκλή πρότυπο για τα “τραγικά πάθη” (παρ. 14, 67), καθώς και ο Λουκιανός, ο οποίος εκφράζεται με εκτίμηση γι’ αυτόν και τις τραγωδίες του (Περί της Περεγρίνου τελευτής 3 και Περί των επί μισθώ συνόντων 41).
Ο Οιδίποδας και η Σφίγγα, εσωτερικό αττικής ερυθρόμορφης κύλικας (κύπελλο ή ποτό), γ. 470 π.Χ. στο Γρηγοριανό Ετρουσκικό Μουσείο, στα Μουσεία του Βατικανού, στη Ρώμη.
Δεν είναι όμως όλες οι μετακλασικές κριτικές επαινετικές για τον Σοφοκλή. Ήδη στο κείμενο που παραθέσαμε από τον Διονύσιο Αλικαρνασσέα διαπιστώνουμε πως ο Σοφοκλής κρίνεται για τη συχνά απότομη μετάβαση από το “υψηλό ύφος” στον “κούφιο κομπασμό” και την “άτεχνη ταπεινότητα”. Ο Πλούταρχος στα Ηθικά του κατηγορεί τον Σοφοκλή για έλλειψη λογικής και ομαλότητας στα έργα του (παρ. 45Β και 97F). Στη θεωρητική πραγματεία του 1ου αι. μ.Χ. Περί ύψους έχουμε μια παρόμοια επισήμανση, που καταλήγει όμως σε έπαινο του μεγάλου τραγικού (παρ. 33, 5): “Τι σημαίνει λοιπόν μεγάλος ποιητής; Για τη λυρική ποίηση θα προτιμούσε κανείς τον Βακχυλίδη από τον Πίνδαρο και για την τραγωδία τον Ίωνα τον Χίο από τον Σοφοκλή, μα τον Δία; Μπορεί οι πρώτοι να είναι αψεγάδιαστοι και να έχουν γράψει τα πάντα με γλαφυρότητα, ενώ ο Πίνδαρος και ο Σοφοκλής πότε πυρπολούν ολοσχερώς με τη φόρα τους, πολλές φορές όμως σβήνουν παράλογα και πέφτουν ατυχέστατα. Πραγματικά όμως κανείς λογικός άνθρωπος δεν θα έβαζε πλάι σ’ ένα δράμα, τον Οιδίποδα, όλα τα έργα του Ίωνα”.
Πολλές και επαμφοτερίζουσες πληροφορίες μάς δίνουν οι συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας και για τη ζωή του μεγάλου τραγικού ποιητή. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς γράφτηκε το ανώνυμο Σοφοκλέους Γένος και Βίος, ωστόσο οι μετακλασικοί αναφέρονται σε αρκετά επεισόδια από τη ζωή του Σοφοκλή. Φαίνεται πως πέρα από το έργο του, η ζωή ενός μεγάλου κλασικού ποιητή ενδιέφερε ιδιαίτερα του μεταγενεστέρους. Τα επεισόδια στα οποία στέκονταν περισσότερο και τα οποία συγκέντρωναν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον ήταν συνήθως σκανδαλοθηρικού περιεχομένου και καθόλου προς έπαινο του βιογραφουμένου. Υπάρχουν φυσικά οι αναφορές στις νίκες του τραγικού ποιητή στα Διονύσια και στο ότι ο νεαρός Σοφοκλής πρωτοστάτησε στο νικηφόρο χορό μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, όπου και τραγούδησε τον παιάνα, όμως δεν λείπουν και οι πληροφορίες για την ερωτική του ζωή ή για τις διαμάχες του με τους άλλους δυο τραγικούς ποιητές. Έτσι λοιπόν ο Λουκιανός και ο Ιωάννης Στοβαίος διαφωνούν ως προς το ποιος διέδωσε τη φήμη πως ο Αισχύλος συνέθετε τις τραγωδίες του μεθυσμένος. Ο μεν Λουκιανός υποστηρίζει πως υπεύθυνος ήταν ο Καλλισθένης (Δημοσθένους εγκώμιον 15), ενώ ο Στοβαίος δεν διστάζει να υποδείξει τον Σοφοκλή (Ανθολόγιον 3, 18, 32). Ο Αθήναιος επαινεί τον Σοφοκλή, που υπερασπίστηκε τον κατηγορούμενο για μισογυνισμό Ευριπίδη χαρακτηρίζοντάς τον “φιλογύνη” (Δειπνοσοφισταί 13, 5), δεν παραλείπει όμως να μας πει πως ο μεγάλος τραγικός στα γεράματά του είχε ερωτευθεί δυο εταίρες, τη Θεωρίδα και την Αρχίππη –στην τελευταία μάλιστα άφησε ολόκληρη την περιουσία του (παρ. 13, 61)– κάτι που βρίσκει αντίθετο τον Πλούταρχο, ο οποίος διατείνεται πως ο Σοφοκλής “χαρούμενος δίδασκε πως στα γεράματα πρέπει να αποφεύγουμε τον έρωτα σαν άγριο και λυσσασμένο αφέντη” (Ηθικά 788Ε). Γι’ άλλη μια φορά ο Αθήναιος μας πληροφορεί πως στην αρχαιότητα ο Σοφοκλής είχε χαρακτηριστεί από τον Ίωνα ως “φιλομείραξ” (Δειπνοσοφισταί 13, 81-82). Τέλος, αξιομνημόνευτος θεωρήθηκε ο θάνατος του Σοφοκλή που προκλήθηκε από μια ρώγα σταφύλι, σύμφωνα με το ψευδεπίγραφο έργο του Λουκιανού Μακρόβιοι 24, κάτι ανάλογο με το θάνατο του Αισχύλου, ο οποίος επήλθε από την πτώση μιας χελώνας που κρατούσε στα νύχια του ένας αετός. Η επικριτική και υποτιμητική αναφορά στη ζωή ενός συγγραφέα συνηθιζόταν ήδη από την κλασική αρχαιότητα. Ας μη λησμονούμε πως ο Αριστοφάνης κατηγορούσε τον Ευριπίδη για τη “μανάβισσα” μητέρα του και ο Αισχίνης τον Δημοσθένη για τη “βαρβαρική” του καταγωγή. Αλλά και αργότερα, ο Πολύβιος έδινε μεγαλύτερη βαρύτητα στην κριτική της ιδιωτικής ζωής του ιστορικού Τίμαιου παρά στο καθαυτό έργο του.
Όλα τα παραπάνω δεν μειώνουν στο ελάχιστο τη σπουδαιότητα του έργου του Σοφοκλή, που αναγνωριζόταν για πολλούς αιώνες μετά το θάνατό του. Περισσότερο το δηλώνει η σιωπή με την οποία περιβάλλουν το έργο του οι μεταγενέστεροι συγγραφείς παρά η κριτική που του κάνουν. Το έργο του Σοφοκλή ήταν μια σταθερή και αναμφισβήτητη αξία για τους μετακλασικούς. Αρκεί να θυμηθούμε την κρίση του Ψευδο-Λογγίνου για τον Οιδίποδα. Για εκείνους επίσης ήταν προσβάσιμη η ανάγνωση του συνόλου του έργου του μεγάλου τραγικού ποιητή και όχι μόνο οι επτά τραγωδίες του που διαθέτουμε εμείς σήμερα. Η τραγωδία διατηρούσε ακόμη την πολυδιάστατη μορφή της: ήταν κείμενο, δράμα, θεατρικό έργο, παράσταση, χαρακτήρες, ηθικό δίδαγμα, μύθος, ιστορία, πλοκή, σοφία. Τα έργα των τραγικών ποιητών της κλασικής εποχής ζούσαν και ανέπνεαν ακόμη, και δεν στοιβάζονταν μονάχα στα ράφια των βιβλιοθηκών. Γίνονταν αντικείμενα διδασκαλίας και μελέτης, επηρέαζαν την κατάρτιση των νέων, ενέπνεαν στην πράξη τη συγγραφή παντός είδους κειμένου. Ήταν η βάση και τα σημεία αναφοράς, η πυξίδα με την οποία οι νεότεροι έβρισκαν το δρόμο τους στους αχανείς δαιδάλους της λογοτεχνίας. Ο Όμηρος, ο Πλάτωνας, ο Ευριπίδης, ο Ηρόδοτος, ο Ησίοδος, ο Δημοσθένης, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφώντας, ο Σοφοκλής και ο Αριστοφάνης ήταν –με αυτή τη σειρά– η αγαπημένη δεκάδα των συγγραφέων της ύστερης αρχαιότητας, οι οποίοι τους ένιωθαν ζωντανούς δασκάλους για να δημιουργήσουν και οι ίδιοι με τη σειρά τους “κτήματα ες αεί” αναγιγνωσκόμενα και εκτιμώμενα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- André J.M. – Fick N. (επιμ.), Theater und Gesellschaft im Imperium Romanum, hrsg, vor Blaensdorf Jürgen (Mainzer Forschung zu Drama und Theater, 4), Τυβίγγη, 1990.
- Billault A. – Mauduit C. (επιμ.), Lectures antiques de la tragédie grecque. Actes de la table ronde du 25 novembre 1999. (Collection du Centre d’Etudes et de Recherches sur l’Occident Romain de l’Université de Lyon 3, N.S. 22), Λιόν-Παρίσι 2001.
- Braund D.-Wilkins J. (επιμ.), Atheneaus and his work, University of Exeter Press, 2000.
- Castelli C., Μήτηρ σοφιστών: la tragedia nei trattati greci di retorica (Pubblicazioni della Facoltà di lettere e filosofia dell’Università degli Studi di Milano, 188), Μιλάνο, 2000.
- Ghiron-Bistagne P.-Schouler B. (επιμ.), Anthropologie et théâtre antique. Colloque international de Montpellier, 6-8 mars 1986 (Cahiers du groupe interdisciplinaire du théâtre antique, 3), Μονπελιέ, 1987.
- Householder F.W., Literary quotation and allusion in Lucian, Νέα Υόρκη, 1941.
- Καραβάς Ο., Lucien et la tragédie (διδακτορική διατριβή), Στρασβούργο, 2004.
- Slater W.J. (επιμ.), Roman theater and Society: E. Togo Salmon Raper I, Ann Arbor, 1996.
- Σολομός Α., Ο άγιος Βάκχος ή Άγνωστα χρόνια του ελληνικού θεάτρου 300 π.Χ.-1600 μ.Χ., Αθήνα-Ιωάννινα, 1987.
- Sommerstein A.H.-Halliwell S.-Henderson J.-Zimmermann B. (επιμ.), Tragedy, comedy and the polis (Papers from the Greek drama conference, Nottingham, 18-20 July 1990), Μπάρι, 1993.
- Teixeira E., Plutarque et le théâtre grec (διδακτορική διατριβή), Παρίσι 1989.
- Zimmermann B. (επιμ.), Antike Dramentheorien und ihre Rezeption I, Στουτγκάρδη, 1992.
____________________________________________________
- Κεντρική φωτογραφία: Sano, Egisto. The Lateran Sophocles – II. 2014. Museo Gregoriano Profano. Città del Vaticano, https://flic.kr/p/md1ppB.
- Πρώτη δημοσίευση: ΙΣΤΟΡΙΚΑ / Ελευθεροτυπία, 30 Σεπτεμβρίου 2004
The following two tabs change content below.
Latest posts by dromena (see all)
- Ο Σαίξπηρ στο πολεμικό Λονδίνο - 11 Απριλίου, 2024
- Η “Δωδέκατη νύχτα” του Σαίξπηρ - 2 Απριλίου, 2024
- Αν ο Νίκος Χαραλάμπους σκηνοθετούσε τον τηλεφωνικό κατάλογο - 31 Μαρτίου, 2024
- Ο σκηνοθέτης Νίκος Χαραλάμπους - 31 Μαρτίου, 2024
- Μνήμη Νίκου Χαραλάμπους - 31 Μαρτίου, 2024
