Η οικογένεια του Mrozek > ΔΡΩΜΕΝΑ > Η οικογένεια του Mrozek
Η οικογένεια του Mrozek

Η οικογένεια του Mrozek

dromena
Μοιράσου το!

“ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ και επέκταση; – αυτό είναι το μότο μας. Καταστρέψτε τους παλιούς τύπους, κάτω οι συμβατισμοί, ζήτω η δυναμική : Να ζήσετε δημιουργώντας, κινηθείτε και αγωνισθείτε να πάτε πέρα από συμβατισμούς και πέρα από τη μορφή!”, λέγει ο Stomil, ένας από τους χαρακτήρες στο “Tango” του Mrozek, ένας φοβερός μοντέρνος παππούς. Αλλά στο χρονολογικό παιχνίδι που πρόκειται να παίξουμε οι πραγματικές βιογραφίες δεν έχουν καμιά σημασία. Σημασία έχουν μονάχα τα διακριτικά σημεία των γενεών. Η δράση στο “Ubu Roi” του Jarry διαδραματίζεται στην Πολωνία, δηλαδή πουθενά. Η δράση του “Tango” διαδραματίζεται στην Πολωνία, δηλαδή παντού. Ο Stomil αντιπροσωπεύει όχι μόνο την παλαιότερη Πολωνική γενεά των “μοντέρνων” κυρίων και κυριών: “Μήπως υποκύπτουμε στη δεισιδαιμονία, ή στους συμβατισμούς που βασανίζουν την ανθρωπότητα; Μήπως δεν καταπολεμούμε διαρκώς την παλιά εποχή; Μήπως δεν είμαστε ελεύθεροι; (…) Όλα αυτά τα δεσμά, αυτοί οι ξεπερασμένοι περιορισμοί της θρησκείας, της ηθικής, της κοινωνίας, της τέχνης; Πάνω απ’ όλα της τέχνης, Stomil, πάνω απ’ όλα της τέχνης!” Αντιπροσωπεύει επίσης ολόκληρη τη γενεά των φορμαλιστών, ντανταϊστών, υπερρεαλιστών: τον Tzara (1896), τον Breton (1896), τον Eluard (1895), τον Cocteau (1892), τον Artaud (1895).

Εγώ ο ίδιος παρακολούθησα τη σύντομη σειρά των μαθημάτων τους για τον υπερρεαλισμό στο 1938. Θυμάμαι τα παιχνίδια του “υπέροχου πτώματος” στου Breton και θυμάμαι επίσης τους διαγωνισμούς για “απο-εννοιοποιημένα αντικείμενα”. Πριν από ένα χρόνο είχαν εκτεθεί σε μια έκθεση υπερρεαλιστών σαν μουσειακά αντικείμενα: ένα υπερρεαλιστικό σίδερο μ’ ένα καρφί μπηγμένο στο κάτω μέρος του, ένα βιολί προσεκτικά τυλιγμένο με επιδέσμους πιασμένους με μια πελώρια παραμάνα, ένα πιάτο από όπου εξείχε ένα πιρούνι ακινητοποιημένο. Κάποτε τα αντικείμενα αυτά ήταν τρομακτικά, τώρα μας φαίνονται απλά και ακίνδυνα, ώς και συγκινητικά. Είναι τόσο παιδαριώδη όσο ήταν και οι πράξεις οι προκλητικές στη σφαίρα της ηθικής τον καιρό εκείνο. Οι ηθικές ρήσεις στον Mrozek είναι σχεδόν άμεμπτες στην ακριβολογία τους: “Με έκανες δική σου μπροστά στη μαμά και στον μπαμπά στην πρεμιέρα τού ‘Τανχώυζερ’, στην πρώτη σειρά των θέσεων, σαν ένδειξη διαμαρτυρίας. Τι σκάνδαλο ήταν εκείνο. Πού η εποχή εκείνη που τέτοια πράγματα κάναν ακόμη εντύπωση!”

Στο “Tango”, όπως συμβαίνει πάντα στον Mrozek, η ορολογία των ρήσεων δεν είναι μόνο Πολωνική αλλά Ευρωπαϊκή. Τον ενδιαφέρει ο τρόπος ζωής, το “ύφος” μιας γενεάς. Είναι το ύφος τής belle époque. Όλες οι χαρές της ζωής ήταν σε μεγάλη εκτίμηση τότε, αλλά όποια ελευθερία υπήρχε, ήταν μόνο για μια απόλυτα ιδιωτική χρήση. Οι συμβατισμοί υπήρχαν για να τους σέβεται κανείς και για να τους αποφεύγει. Γι’ αυτό ο θείος Ευγένιος πρόθυμα έρχεται να σταθεί στο πλευρό του Αρθούρου. Λέγει ο Αρθούρος: “Το σπίτι αυτό το έχει καταλάβει η αδράνεια, η εντροπία και η αναρχία” Μπορούμε να καταλάβουμε το χρόνο που γεννήθηκε ο Αρθούρος από την “εντροπία”, λέξη που χρησιμοποιήθηκε αντί της “τέταρτης διάστασης” και της “θεωρίας της σχετικότητας”. Ο Αρθούρος δεν είναι παραπάνω από εικοσιπέντε χρονών, γεννήθηκε στο 1940. Δεν έχει πολιτικές αναμνήσεις. Ο Οκτώβριος δεν είναι γι’ αυτόν παρά ένας μήνας με πολύ κακό καιρό. Η Άλα είναι μόνο επτά χρόνια νεότερη από τον Αρθούρο, αλλά η διαφορά στις γενεές όταν τις κοιτάξει κανείς από κοντά, είναι έντονα χαραγμένη για τους νέους που έχουν μικρή διαφορά ηλικίας μεταξύ τους. Αργότερα μόνο φαίνεται καθαρά πως ανήκουν στην ίδια γενεά. Στην οικογένεια του Mrozek ο Αρθούρος είναι ο τελευταίος των ιδεολόγων. Ζητεί την αντίσταση γιατί θέλει να καλυτερέψει τον κόσμο. Η Άλα πραγματικά δεν καταλαβαίνει τι θα πει να καλυτερέψεις τον κόσμο. Όλα τής φαίνονται ότι έρχονται φυσικά.: ο εαυτός της, το κρεβάτι της και το πολιτικό σύστημα των ημερών της. Δεν έχει συγκρούσεις και έχει μιαν ασηπτική στάση προς τον έρωτα, που λέγεται ότι είναι η χαρακτηριστική στάση των νέων κοριτσιών στις Σκανδιναβικές χώρες. Ο Mrozek έχει σπουδαίο αυτί. Όλες οι διαφορές ανάμεσα στις νοοτροπίες αυτών των ημι-γενεών συμπεριλαμβάνονται στον παρακάτω διάλογο:

Άλα: Ο Stomil με τσίμπησε δυο φορές σήμερα.

Αρθούρος: Τον παλιάνθρωπο.

Άλα: Είναι πατέρας σου.

Αρθούρος: Σ’ ευχαριστώ που μου το θύμισες.

Άλα: Μα μεταχειρίζεσαι τόσο παλιοκαιρινές εκφράσεις όταν μιλάς για τον πατέρα σου. Κανένας δεν μιλά έτσι για τον πατέρα του σήμερα.

Αρθούρος: Και πώς μιλάνε, λοιπόν;

Άλα: Απλούστατα, κανένας δεν προσέχει τον πατέρα του.

Εδώ θα μπορούσε κανείς να βάλει τέλος στο παιχνίδι της χρονολογίας. Μας φαινόταν κάποτε ότι η οικογενειακή κωμωδία ήταν απλώς τούτο: η γυναίκα, ο άνδρας, ο εραστής, τα παιδιά σε σύγκρουση με τους γονείς τους, ή μια νύφη από απαράδεκτη κοινωνική τάξη. Μας φαινόταν κάποτε ότι ο συμβατισμός αυτός δεν μπορούσε να δημιουργήσει τίποτε το καινούργιο, ότι δεν ταίριαζε πουθενά εκτός από την κωμωδία του σαλονιού. Κάθε φορά που η φάρσα ή η ιλαροτραγωδία τής παραδοξολογίας δοκίμαζε να αποκλείσει την οικογένεια βρισκόταν εκτός χρόνου, τουλάχιστον εκτός του πραγματικού χρόνου. Στην οικογενειακή κωμωδία υπήρχαν παππούδες, γιαγιάδες, γονείς και παιδιά. Ο χρόνος δεν ήταν αφηρημένος, αποτελείτο από συγκεκριμένες βιογραφίες. Ένας άλλος Πολωνός θεατρικός συγγραφέας, ο άμεσα προκάτοχος του Mrozek, ο Witkiewiez, ήταν ένας από τους πρώτους που έφεραν την παράδοξη οικογενειακή κωμωδία πάλι μέσα στην περιοχή του ιστορικού χρόνου, των ιστορικών κοστουμιών, ιστορικών χειρονομιών. Αλλά με μια διαφορά: με το τέλος του κόσμου κατά νου. Το έργο του ήταν μια επιβλητική οικογενειακή κωμωδία με εσχατολογικό τέλος. Αλλά η εσχατολογία του Mrozek είναι διαφορετική. Η γιαγιά στο “Tango”, ξαπλωμένη επάνω στη νεκρώσιμη εξέδρα της είναι παρμένη από την ποιητική της παραδοξολογίας. Τα πτώματα είναι παρμένα από τον Witkiewiez και τον Ιονέσκο, αλλά οι αλλαγές του χρόνου είναι πραγματικές. Ο Mrozek είναι ένας ρεαλιστής που εκφωνεί τον επικήδειο των Πολωνικών παραδοξολογιών.

ΙΙ

“ΑΠΛΟΥΣΤΑΤΑ, άδικα προσπαθείς. Δεν υπάρχει ελπίδα. Είσαι υπερβολικά ανεκτικός” (“Tango”).

Δυο εβδομάδες μετά τη δημοσίευση του “Tango” του Mrozek στο μηνιαίο “Dialog”, συνάντησα στις σκάλες τη γυναίκα του φίλου μου, ενός εξέχοντος αστροφυσικού. “Τι θαυμάσιος που είναι ο Mrozek”, χαιρετιστήκαμε. Και έπειτα, όπως συνήθως, αρχίσαμε να συζητάμε για τις κόρες μας. “Πώς είναι η δική σας;”, ρώτησε η γυναίκα του φίλου μου. “Απίθανη. Και η δική σας;” “Απίθανη”, είπε η γυναίκα του φίλου μου και πρόσθεσε: “Αλλά η αλήθεια είναι ότι τα σπίτια μας είναι απίθανα. Δεν είναι σπίτια κατάλληλα για παιδιά”. “Mrozek”, είπα εγώ. “Mrozek”, είπε η γυναίκα του φίλου μου.

Η κόρη έρχεται και λέγει: “Μαμά, είμαι μαρξίστρια!” Απαντούμε:΅”Πολύ καλά, αγαπημένο μου παιδί, πολύ καλά. Ο πατέρας σου ήταν μαρξιστής, η μητέρα σου ήταν μαρξίστρια. Καλά κάνεις και ακολουθείς τα βήματα των γονιών σου”.

Η κόρη έρχεται και λέγει: “Μαμά νομίζω πως έγινα λουξεμβουργίστρια”. Απαντούμε: “Λουξεμβουργίστρια; Άλλο πράγμα δεν μπορούσες να σκεφθείς; Αλλά στο κάτω-κάτω της γραφής, αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα μαρξιστική παρέκκλιση. Πολύ καλά, γίνε λουξεμβουργίστρια, αν θέλεις”.

Η κόρη έρχεται και λέγει: “Μαμά, έγινα αναρχική”. Απαντούμε΅Πολύ ενδιαφέρον. Είναι πολύς καιρός που κανένας δεν έχει γίνει αναρχικός. Αυτό τιμά την πνευματική σου ανεξαρτησία”.

Η κόρη έρχεται και λέγει: “Μαμά, είμαι πιστή καθολική”. Απαντούμε: “Ο πατέρας σου δεν πιστεύει, η μητέρα σου δεν πιστεύει, αλλά το πιο σπουδαίο απ’ όλα είναι η ελευθερία τής συνείδησης. Αυτό είναι δική σου υπόθεση. Το κάτω-κάτω της γραφής, ο καθολικισμός είναι μια πολύ ωραία θρησκεία”.

Η κόρη έρχεται και λέγει: “Μαμά, έχω εραστή”. Απαντούμε: Ἑραστή; Στην ηλικία σου; Είσαι μόλις δεκάξι χρονών. Αλλά μερικοί γιατροί λένε ότι πρέπει κανείς να αρχίζει νωρίς. Το πιο σπουδαίο πράγμα, παιδί μου, είναι να μη λες ψέματα”.

Η κόρη έρχεται και λέγει:”Μαμά, είμαι αγνή και θα μείνω αγνή῾ Απαντούμε: “Μερικοί γιατροί λένε πως είναι πολύ υγιεινό. Το πιο σπουδαίο πράγμα είναι να είσαι εντάξει με τον εαυτό σου”.

Η κόρη έρχεται και λέγει:”Μαμά, έχω δυο εραστές”. Απαντούμε: “Δυο εραστές; Στην ηλικία σου; Αυτό είναι αταξία. Αλλά ίσως είναι της μόδας σήμερα. Μερικοί γιατροί συνιστούν την αλλαγή. Το πιο σπουδαίο πράγμα για σένα είναι να έχεις απόλυτη εμπιστοσύνη στους γονείς σου. Αυτοί ποτέ δεν θα σου απαγορεύσουν τίποτε”.

ΙΙΙ

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ των παραδοξολογιών είχε τους αντιπροσώπους στην Πολωνία από καιρό. Ήταν ο Witkiewiez στην εποχή του μεσοπολέμου, ήταν ο Gombrowiez που άρχισε τη λογοτεχνική του σταδιοδρομία πριν από τον πόλεμο. Ο Witkiewiez ήρθε πολύ νωρίς, ο Gombrowiez ζει αποτραβηγμένος, ο Mrozek ήταν ο πρώτος που εμφανίστηκε στην κατάλληλη ώρα. Ούτε πολύ νωρίς, ούτε πολύ αργά,μ σύμφωνα και με το Πολωνικό και με το Ευρωπαϊκό ρολόι. Το σαλόνι, το περίστροφο, ο κακούργος μέσα στο σαλόνι, και πτώματα μέσα στο σαλόνι, στο “Tango” όλα αυτά τα κληρονόμησε από τον Witkiewiez, ενώ η γλώσσα και οι βασικές ψυχολογικές και φιλοσοφικές επιπροσθέσεις είναι παρμένες από τον Gombrowiez. Η Άλα μοιάζει λίγο στη Δεσποινίδα Νεαρά (στο μυθιστόρημα του Gombrowiez “Ferdydurke”), και ο Stomil επίσης ξεκουμπώνεται κατά τον τρόπο του Gombrowiez. Η πεποίθηση ότι ο καλλιτέχνης είναι το μέτρο της εποχής του είναι μια αντίληψη του Witkiewiez. “Οι καλλιτέχνες είναι συμφορά. Ήταν οι πρώτοι που έφθειραν την εποχή μας”, λέγει ο Stomil, και την πεποίθηση αυτή τη συμμερίζονται πολλοί εξέχοντες πολιτικοί, όπως ο Αϊζενχάουερ και ο Τρούμαν. Ο αγώνας της μορφής με την μηδαμινότητα, του συμβατισμού με την ατημελησιά είναι από τον Gombrowiez, το ίδιο και η “απόλυτη αδυναμία” όπου καταλήγει ο Αρθούρος, ακριβώς όπως κι ο θείος Ευγένιος αρπάζει μια κλωτσιά στα μαλακά, κατά τον τρόπο του Gombrowiez, και παρ’ ολίγο να τον ξαναστείλουνε στο σχολειό με τα κοντά του παντελονάκια.

Λέγει ο Αρθούρος: “Τίποτε δεν είναι σοβαρό, ούτε σημαντικό αυτό καθ’ εαυτό. Τα πάντα είναι μηδέν. Θα πνιγούμε μέσα σ’ αυτήν την μηδαμινότητα, εκτός αν δώσουμε στα πράγματα κάποιο χαρακτήρα. Πρέπει να δημιουργήσουμε νοήματα,, αν δεν υπάρχουν νοήματα στη φύση”. Κι αυτό με τη σειρά του είναι από τον Gombrowiez, σχεδόν κατά γράμμα. Ο Gombrowiez και ο Witkiewiez διακρίνονται καθαρά μέσα στον Mrozek, ακριβώς όπως ο Przybyszewski και ο Wyspianski, ή με άλλα λόγια, όπως ο Malinowski, ο Chwistek, ο Carnap και οι φουτουριστές διακρίνονται καθαρά στον Witkiewiez. Το σύστημα των αποκαλύψεων του Gombrowiez άρχισε με μια κωμική εικόνα της ανεπάρκειας της προπολεμικής Πολωνίας. Αργότερα όλα αυτά τα “μούτρα”, οι “πισινοί”, οι “νεαροί” και οι “μηδαμινότητες” έγιναν μόνο λόγια μιας γλώσσας, μιας παγκόσμιας, αφηρημένης γλώσσας. Όλα εκείνα τα μούτρα κ.λπ. Βρέθηκαν μέσα στο κενό. Ο Mrozek τους ξανάδωσε τη ζωντάνια και κάτι παραπάνω, τη νέα ιστορική τους λογοτεχνικότητα.

Ο Αρθούρος εναντιώθηκε προς τους ξεκουμπωμένους γέρους κυρίους με την παλιά παιδαριώδη ετεροδοξία τους, χρησιμοποιώντας το ύφος τού Gombrowiez για όπλο. Ύφος θα πει style, style θα πει επίπλωση του παππού. Η επίπλωση του παππού αγοράζεται και πουλιέται από τους παλαιοπώλες. Τελευταία παρατηρείται ζήτηση για πράσινα φανάρια αεριόφωτος και λάμπες πετρελαίου της αρχής του αιώνα. Ο Αρθούρος βάζει ένα ημίψηλο πάνω στο κεφάλι του θειού του, λέγει στον πατέρα του να φορέσει κορσέ, στη γιαγιά του να βάλει ένα βραδινό φόρεμα πενήντα χρόνων, και στη νύφη που θα παντρευτεί με άσπρο βέλο. Γαμπρός και νύφη γονατίζουν, το Γαμήλιο Εμβατήριο του Μέντελσον παίζεται από δίσκο γραμμοφώνου, η γιαγιά τούς ευλογεί και η τελετή τελειώνει με μια οικογενειακή φωτογραφία. Αλλά η φωτογραφία δεν θα βγει. Η παλιά φωτογραφική μηχανή δεν λειτουργεί. Βώτριδες πετούν παντού, και υπάρχει μια μυρωδιά ναφθαλίνης. Ο παλιός τύπος αποδείχτηκε εξοφλημένος. Η υλοποίηση των αντικειμένων δεν συντελέστηκε Οι σοσιαλιστές ξέρουν πολύ καλά πως τύποι και αντικείμενα που κάποτε τα έστειλαν στο παλαιοπωλείο μπορεί να κερδίσουν σε αξία, αλλά εμείς δεν επιτρέπουμε πια στους εαυτούς μας να εξουσιάζονται από αυτά.

Λέγει ο Stomil: “Τι πρέπει να κάνουμε… Όταν ήδη η τραγωδία είναι απαράδεκτη και η φάρσα μάς φέρνει πλήξη, μας μένει μόνο το πείραμα”. Ο κωμικός τόνος του Mrozek είναι σαφής. Ο σοβαρός τόνος του είναι πολύ πιο δύσκολος να ερμηνευθεί. Προσωπικά νομίζω ότι ο Mrozek βλέπει τον κόσμο του επίσης κάτω από κατακλυσμικές συνθήκες. Αλλά η καταστροφική του τάση είναι διαφορετική από του Witkiewiez. Όπως συμβαίνει πάντα με τον Mrozek, είναι δυσνόητη και ειρωνική. Ο Αρθούρος είναι και Άμλετ. Θέλει να καλυτερέψει τον κόσμο. “Η εποχή μας είναι ξεχαρβαλωμένη. Ω, καταραμένη φαυλότητα, και που γεννήθηκα εγώ για να την επανορθώσω” λέγει ο Άμλετ. Και ο Αρθούρος λέγει στη γιαγιά του: “Κι εσύ ακόμα, γιαγιά, γέρασες μέσα σε ένα κόσμο που ξεχαρβαλώθηκε”. Και η γιαγιά λέγει στον Αρθούρο: “Γιατί δεν κλείνεσαι στο μοναστήρι;” Ο Αρθούρος, σαν το Άμλετ, είναι ο τελευταίος των ιδεολόγων, και σαν τον Άμλετ θα πεθάνει δολοφονημένος στο θέατρο της απανθρωπιάς που είναι ταυτόχρονα το θέατρο και του Σαίξπηρ και του Artaud. Μετά από αυτόν θα έλθει ο Fortinbras. Τα τελευταία λόγια τού Edek θυμίζουν πολύ τους τελευταίους στίχους τού Fortinbras: “Είδατε τι χτύπημα μπορώ να δώσω. Αλλά μη φοβάσθε. Όσο κάθεστε ήσυχα, δεν κινείσθε εδώ κι εκεί, και προσέχετε το τι λέγω, θα είσθε πολύ κοντά μου, θα το δείτε. Είμαι ένας απλός άνθρωπος. Μ’ αρέσει να κάνω αστεία πότε-πότε. Μ’ αρέσει να διασκεδάζω, αλλά πρέπει να υπακούετε σε μένα”.

Ο Mrozek και ο Herbert ανήκουν στην ίδια γενεά. Παρ’ όλον ότι φαίνονται διαφορετικοί, οι δυο αυτοί συγγραφείς μοιάζαν πάντα πολύ σε ό,τι είναι στοιχειώδες και για τους δυο. Ας σημειώσουμε τελειώνοντας ότι ο Herbert εξέφρασε την ίδια σκέψη στο “Ελεγείο για τον Fortinbras”:

“Πρέπει επίσης να επινοήσω καλλίτερο σύστημα φυλακών αφού, όπως σωστά παρατηρήσατε, η Δανία είναι μια φυλακή. Πάω να φροντίσω την υπόθεση”.

Μετάφραση: Α. Π.

______________________________

  • Πρώτη δημοσίευση: ΕΠΟΧΕΣ. Μηνιαία έκδοση πνευματικού προβληματισμού και γενικής παιδείας. Διευθυντής: Άγγελος Τερζάκης. Τεύχος 34, Φεβρουάριος 1966

Μοιράσου το!
ΔΡΩΜΕΝΑ ΜΕΛΕΤΕΣ-ΑΡΘΡΑ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

ΙΣΩΣ ΣΑΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΙ

© dromena.net All rights reserved. | Developed by Δυτικός Άνεμος