Ο κατά φαντασίαν ασθενής
Ο Κατά φαντασίαν ασθενής είναι το τελευταίο έργο του Μολιέρου. Πρωτοπαίχτηκ στις 10 Φεβρουαρίου του 1673, μέσα στις Αποκρηές. Στην τετάρτη κιόλας παράστασή του, ο Μολιέρος, που έπαιζε το ρόλο του Αργκάν, έπαθε πάνω στη σκηνή μιαν αιμόπτυση. Τον μετέφεραν βιαστικά στο σπίτι του, κι εκεί ξεψύχησε ύστερα από λίγες ώρες.
Σε συσχετισμό με το πένθιμο αυτό περιστατικό, κάποιες στιγμές του έργου, εδώ-εκεί, φαίνονται ν’ αποκτούν σήμερα για μας τους μεταγενέστερους, μιαν ιδιαίτερη σημασία. Είναι η ειρωνεία του Μολιέρου απέναντι στους γιατρούς και, πολύ περισσότερο, η δυσπιστία του προς την αξία της ιατρικής. Είναι τα λόγια του Βεράλδου, στο περίφημο εκείνο χωρίο από την Γ΄ πράξη, όπου ο ποιητής βάζει τα πρόσωπά του να κάνουν λόγο για τον ίδιο:
ΑΡΓΚΑΝ – Και βέβαια. Είναι ασυλλόγιστος άνθρωπος· κι αν έχουν μυαλό οι γιατροί, πρέπει να κάνουν εκείνο που είπα.
ΒΕΡΑΛΔΟΣ – Θα’χει αυτός πιο πολύ μυαλό από τους γιατρούς σου και δε θα τους ζητήσει καμιά βοήθεια.
ΑΡΓΚΑΝ – Τόσο το χειρότερο γι’ αυτόν, αν δεν καταφύγει στα γιατρικά τους.
ΒΕΡΑΛΔΟΣ – Έχει το λόγο του να μη τα θέλη. Αυτός υποστηρίζει ότι μόνο οι εύρωστοι και οι ρωμαλέοι άνθρωποι μπορούν να ανθέξουν στα γιατρικά και στην αρρώστια μαζί, ενώ εκείνος μόλις έχει δυνάμεις για ν’ ανθέξει μόνο την αρρώστια.
Συχνά έχει ειπωθεί πως οι κωμωδίες του Μολιέρου –τουλάχιστον οι καλλίτερες ανάμεσά τους– έχουν ένα βάθος δραματικό. Ύστερα από τον τόσο σαφή υπαινιγμό του ίδιου του συγγραφέα, που προαναφέραμε, ο Κατά φαντασίαν ασθενής αποκτά την σημασία αυτή για έναν πρόσθετο λόγο: Κουρασμένος από μια πάλη μακροχρόνια με την αρρώστια του ο ποιητής, αλλά και χωρίς να χάση την καλοκάγαθη μακροθυμία του, βάζει στα στόματα των ηρώων του ένα τελευταίο σχόλιο για το προσωπικό του δράμα. Είταν το προαίσθημα του τέλους του; Είταν μια σύμπτωση εύγλωττη; Όπως και να’χει το πράγμα, στον Κατά φαντασίαν ασθενή βλέπομε το Μολιέρο ν’ ανασύρει την κουρτίνα της ηθελημένης συγγραφικής αφάνειας, να διακόπτει για μια στιγμή την ξεγνοιασιά της κωμωδίας, και να μας δείχνει το πρόσωπό του, φωτισμένο από ένα χαμόγελο μελαγχολικό.
Κι όμως, η κωμωδία αυτή είναι ένα κατεξοχήν εύθυμο έργο. Ένα έργο πλούσιο σε τόνους πρώτα-πρώτα. Γραμμένο, όπως κι άλλα μολιερικά, για να παρασταθεί και στην Αυλή, έχει τα μουσικοχορευτικά διανθίσματα που τόσο άρεσαν στο Λουδοβίκο ΙΔ΄. Έχει, έπειτα, τη μελέτη ενός χαρακτήρος: του Αργκάν, καθώς κι ενός μικρού κόσμου που ζει γύρω του. Έχει το καθαρό σατιρικό μέρος, το αναφερόμενο στους σχολαστικούς της εποχής εκείνης και, έμμεσα, κάθε εποχής. Έχει τέλος, την αδρή κωμωδία, αυτήν που, ξεκινώντας απ’ τις αναμνήσεις των μεσαιωνικών παραμυθιών και από την επίδραση του ιταλικού λαϊκού θεάτρου, δίνει κάποιες αποχρώσεις ζωηρόχρωμες σ’ ορισμένα πρόσωπα και σκηνές. Το μολιερικό δαιμόνιο κάνει λοιπόν μια τελευταία και πανηγυρική εμφάνιση σ’ αυτή την κωμωδία.
Η μελέτη του κεντρικού χαρακτήρος στον Κατά φαντασίαν ασθενή έδωσε από καιρό λαβή σε διχογνωμίες. Τι είναι ακριβώς ο κ. Αργκάν; Είναι άραγε ένας υποχονδριακός, ένας άνθρωπος που κατατρύχεται από την ψύχωση της αρρώστιας και που γίνεται γελοίος, όχι μόνον από τις υπερβολές του, τη γκρίνια του, αλλά και γιατί, αντίθετα απ’ ό,τι ο ίδιος ισχυρίζεται, έχει μια σπάνια υγεία; Είναι, με άλλους λόγους, αυτό που ο τίτλος λέει, ένας “κατά φαντασίαν” άρρωστος; Ή μήπως – και αυτό υποστηρίζεται από τους νεώτερους σχολιαστές– ο Αργκάν δεν είναι παρά ένας εγωιστής, που θέλει να τον περιποιούνται, ν’ απασχολούνται μ’ αυτόν όπως ο ίδιος απασχολείται αποκλειστικά και μόνον με τον εαυτό του; Πως ο ήρωας του έργου έχει όλη την υγειά του είναι αναμφισβήτητο. Ότι του αρέσει να χαϊδεύεται το βλέπουμε παντού κι ιδιαίτερα στις σκηνές με τη γυναίκα του. Είναι ένας χοντρονοικοκύρης εγωιστής, δύσπιστος, πανικόβλητος και οικονόμος. Το ότι πιστεύει όμως ο ίδιος στην αρρώστια του είναι αναμφισβήτητο. Πιστεύει τόσο που να γίνεται θύμα όχι μόνο των άλλων αλλά και, κυριώτατα, του εαυτού του. Ο εγωισμός του είναι ο ιδιότυπος εγωισμός του ανθρώπου που νομίζει πως υποφέρει και πρέπει να προσέχει. Κ’ είναι τόσο αποκλειστική η αυτοπροσήλωσή του ώστε να τον κάνει αναίσθητο, σκληρό απέναντι στο μόνο πλάσμα που πραγματικά τον αγαπάει: Την κόρη του.
Πίσω από τη φαινομενική λοιπόν απλότητα του προσώπου, κρύβεται μια φύση σύνθετη, αληθινά ανθρώπινη. Η απλότης άλλωστε του Μολιέρου, κι εδώ όπως και παντού, δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά σαφήνεια. Σαφείς είναι οι κεντρικοί χαρακτήρες των μεγάλων έργων του, όχι απλοί. Γενικά η τέχνη του έχει την καθαρότητα εκείνη του σχεδίου που είναι το γνώρισμα του κλασικού πνεύματος, αλλά και την πιστότητα στα πρότυπα που προσφέρει η ζωή – γνώρισμα αυτό κάθε υψηλής τέχνης.
Με ίση πειστικότητα –αν και, αναγκαστικά, δίχως τις ίδιες με τον κεντρικό χαρακτήρα διαστάσεις– έχουν σχεδιαστεί τ’ άλλα πρόσωπα του έργου. Η Αγγελική, η κόρη του Αργκάν, δεν είναι καθόλου η συμβατική νεαρή κοπέλλα της κωμωδίας που περιορίζεται συνήθως να αισθηματολογεί. Ισορροπημένη, έξυπνη και γεμάτη συναισθηματική ειλικρίνεια η Αγγελική, δείχνει μια σταθερότητα, ένα θάρρος και μια παρρησία που μας κινούν τον θαυμασμό όταν, λόγου χάρη, στη Β΄ πράξη, συγκρούεται με τη μητρυιά της. Διακριτικό της γνώρισμα είναι εξάλλου η ηθική ευαισθησία, κι από την άποψη τούτη ξεχωρίζει μέσα σ’ έναν περίγυρο καθώς του σπιτιού της, δηλητηριασμένον από την παρουσία της Μπελίνας κι εξευτελισμένον από την ύπαρξη του Αργκάν.
Η Μπελίνα, πραγματικά, είναι κάτι παραπάνω από χυδαίο πλάσμα. Η ηθική της δυσμορφία έχει τονιστεί επίτηδες από τον ποιητή για να κάνει πιο αισθητή έτσι την προκλητικότητα που παίρνουν μέσα στο κοινωνικό σύνολο οι ταπεινά υπολογιστικοί χαρακτήρες. Ακόμα και μπροστά σ’ ένα σύζυγο γελοίο, άξιο να γίνεται θύμα, καθώς ο Αργκάν, πρόσωπα σαν της Μπελίνας φαίνονται να μορφάζουν.
Αλλά τι κέφι, τι χάρη στο πρόσωπο της Τουανέττας! Όχι χάρη περίτεχνη, επιτηδευμένη. Αυθόρμητη, κάποτε αδέξια και συχνά αδιάκριτη, καθώς ταιριάζει σ’ ένα ανυπόκριτο κορίτσι του λαού. Και τι δροσιά στο επεισοδιακό, παιδικό πρόσωπο της Λουιζόν! Μια σκηνή έχει η μικρούλα αυτή, όμως είναι αληθινό διαμάντι. Ο Γκαίτε είχε δίκηο να τη θαυμάζει. Η αλήθεια της, η γνώση του ανθρώπου μαζί και της σκηνής που φανερώνει, της δίνουν μιαν ευγλωττία εκρηκτική.
Είναι η ευγλωττία, άλλωστε, ολόκληρου του έργου. Η τελευταία αυτή κωμωδία του μεγάλου ποιητή της Κωμωδίας μπορεί να θεωρηθεί και σαν μια απ’ τις ευτυχέστερες που έγραψε.
________________________________
Το κείμενο γράφτηκε για το έντυπο πρόγραμμα του Εθνικού Θεάτρου που παρουσίασε (09/12/1953 – 10/01/1954 ) τον Κατά φαντασίαν ασθενή, σε μετάφραση Ιωάννη Πολέμη, σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, σκηνικά Κλ. Κλώνη, κοστούμια Αντ. Φωκά και χορογραφία Λουκίας. Στη διανομή: Χρ. Νέζερ (Αργκάν), Τ. Νικηφοράκη (Μπελίνα), Α. Βαλάκου (Αγγελική), Α. Βουγιουκλάκη (Λουίζα), Α. Δεληγιάννης (Κλεάνθης), Α. Φιλιππίδης (Βεράλδος), Α. Βλαχόπουλος (Κος Διαφουάρους), Χρ. Ευθυμίου (Θωμάς Διαφουάρους), Γκ. Μπινιάρης (Κος Πυργκόν), Ν. Βλαχόπουλος (Κος Φλεράν), Α. Γιαννούλης (Κος Μπονφουά), Κ. Λαμπροπούλου (Τουανέττα), Μ. Μπούχλης (Πουλτσινέλλας).
- Κεντρική φωτογραφία: Άρης Βλαχόπουλος (Κύριος Διαφουαρούς), Χρήστος Ευθυμίου (Θωμάς Διαφουαρούς), Καίτη Λαμπροπούλου (Τουανέττα), Αλέκος Δεληγιάννης (Κλεάνθης).
The following two tabs change content below.
ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ
O Αγγελος Τερζάκης γεννήθηκε το 1907 στο Nαύπλιο. Πρωτοεμφανίζεται στα γράμματα με τη συλλογή διηγημάτων "O ξεχασμένος" (1925). Tο 1936 ανεβαίνει στο Eθνικό Θέατρο το πρώτο θεατρικό έργο του, ο Aυτοκράτωρ Mιχαήλ. Διηύθυνε τα λογοτεχνικά περιοδικά Πνοή, Λόγος και Eποχές, και από το 1947 αρχίζει η συνεργασία του με την εφημερίδα Tο Bήμα, ως τακτικού επιφυλλιδογράφου (1947-1979) και θεατρικού κριτικού (1947-1965). Yπηρέτησε από το 1937 και για πολλά χρόνια στο Eθνικό Θέατρο ως γενικός γραμματέας, καλλιτεχνικός διευθυντής, γενικός διευθυντής, διευθυντής δραματολογίου και διευθυντής της Δραματικής Σχολής. Tιμήθηκε με το Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών της Aκαδημίας Aθηνών (1969). Tο 1974 εξελέγη Aκαδημαϊκός. Πέθανε στην Aθήνα το 1979. Tο έργο του (μυθιστόρημα, διήγημα, δοκίμιο, κριτική, μετάφραση) φτάνει, για την ώρα, τους πενήντα σχεδόν τόμους.
Latest posts by ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ (see all)
- Ο κατά φαντασίαν ασθενής - 29 Μαΐου, 2021
- Μικρό σχεδίασμα για τον Μολιέρο - 28 Μαΐου, 2021
- Ο Αρχοντοχωριάτης - 27 Μαΐου, 2021
