• Αλέξανδρος Αδαμόπουλος

Η κρίση.

Έχοντας ήδη ολοκληρώσει το ‘Πόλεμος και Ειρήνη’ και την ‘Άννα Καρένινα’, αλλά και πλήθος άλλων έργων, γύρω στα 1880, ο Τολστόι -ο κόμης Λεβ Τολστόι- βυθίστηκε σε μια βαθύτατη εσωτερική κρίση. Τα προσωπικά του ημερολόγια είναι γεμάτα με τέτοιου είδους αναφορές: «Τί κάνω εδώ, ανάμεσα στους ανθρώπους; Πού να στραφώ; Από ποιόν να γυρέψω απάντηση· απ’ τους ανθρώπους; Δεν ξέρουν… Λένε· αυτά είναι βλακείες… Βασανίζονται, ακριβώς όπως κι εγώ, απ’ το φόβο του θανάτου, απ’ το φόβο του εαυτού τους και από Σένα, Κύριε, που δεν θέλουν να Σε καλέσουν… Κι εγώ το ίδιο έκανα όπως και οι άλλοι. Όμως Κύριε, Σε κάλεσα και τα βάσανα μου τελείωσαν…» Αλλού όμως λέει: «Είναι βαριά η καρδιά μου. Είμαι ένα τιποτένιο άτομο, αξιοθρήνητο, άχρηστο, που ακόμα ασχολείται με τον εαυτό του… Ένα πράγμα είναι καλό· πως θέλω να πεθάνω». Και πάλι: «Ζούμε· άρα κάθε στιγμή μπορεί να πεθάνουμε. Ζω καλά επομένως, σημαίνει οδεύω καλά προς το θάνατο. Καλή χρονιά! Εύχομαι στον εαυτό μου και σ’ όλο τον κόσμο να πεθάνουμε καλά…»

Η κρίση αυτή δεν είναι κάτι ξαφνικό στην ήδη ‘περίεργη’ ζωή του. Είναι μια τρομερή προσπάθεια απόλυτου ξεκαθαρίσματος των θρησκευτικών, κοινωνικών και προσωπικών του αντιλήψεων, καθώς είχε θέσει ως σκοπό της ζωής του να σβήσει από μέσα του κάθε λογής αντιφάσεις. Συνέπεια τής κρίσης αυτής, θα λέγαμε με δυο λόγια, ήταν το ακόμα μεγαλύτερο αποτράβηγμα του από την κοινωνία στην οποία ανήκε και η προσπάθεια ταύτισής του με όλους τους ανθρώπους.

Η εσωτερική γαλήνη μάλλον δεν ήρθε ποτέ. Ο αγώνας για την κατάκτησή της, ωστόσο, κληροδότησε στην ανθρωπότητα το μόχθο ενός από τους σημαντικότερους λογοτέχνες που υπήρξαν ποτέ.

Το αναμφισβήτητο θεατρικό του αριστούργημα ‘Η δύναμη του σκότους’ είναι γραμμένο μέσα στη δίνη αυτής τής εσωτερικής κρίσης και φωτίζει με τρόπο σπαραχτικό τις διαστάσεις της, γιατί εδώ ο Τολστόι έχει σαν ήρωές του, πρόσωπα όχι της ‘καλής κοινωνίας’, που έτσι κι αλλιώς την αρνιέται και την κατακρίνει, μα απλούς μουζίκους· -‘αγνούς’, ‘καλούς’ χωρικούς θα λέγαμε αφελώς- που κοντά τους προσπαθεί να ζήσει γαλήνια και ειρηνικά. Και εκεί όμως βλέπει πως συμβαίνουν πράγματα φρικαλέα.

Τα συμπεράσματά του, για την ίδια την ανθρώπινη φύση εν τέλει, είναι σκοτεινά, ζοφερά, δυσβάστακτα. Δεν αποκλείει όμως -ύστερα από μία πτώση· όσο μεγάλη και αν είναι αυτή- την τελική εξύψωση, τη μετάνοια, την πραγματική, ολοκληρωτική, εκ των ένδον, αλλαγή· όσο δύσκολη -σχεδόν αδύνατη- και αν φαίνεται.

Η ιστορία τού ανεβάσματος.

Το αρχικό ερέθισμα για τη δημιουργία τού θεατρικού αυτού το έδωσε στον δημιουργό η ίδια η πραγματικότητα: Το 1880, ένας μουζίκος ομολόγησε δημόσια, στο γάμο τής πρόγονής του, πως είχε κάνει παιδί μαζί της, το σκότωσε αμέσως μόλις ήρθε στον κόσμο και ύστερα προσπάθησε να σκοτώσει και το εξάχρονο κοριτσάκι του.

Το 1885, ο Τολστόι με αφορμή το ανατριχιαστικό αυτό έγκλημα, αρχίζει να συνθέτει το θεατρικό του, όπως αναφέρει ο ίδιος στα ημερολόγια του. Τον Οκτώβρη του 1886, στις 26, τελειώνει την πρώτη πράξη. Δυο μέρες μετά, τη δεύτερη. Σημειώνει, αλλάζει, γράφει, ξαναγράφει. Δουλεύει συνέχεια δεκαπέντε μόνο μέρες και το θεατρικό τελειώνει. Τίτλος του πια: ‘Η δύναμη του σκότους’’.

Ο Τολστόι πίστευε πως, αφού το θέμα του, οι ήρωες του, αλλά και η γλώσσα του ήσαν οικεία στους μουζίκους, το έργο θα μπορούσε ν’ ακουστεί σ’ ένα τέτοιο κοινό. Ζήτησε από ένα φίλο του ηθοποιό, τον Σταχόβιτς, να το διαβάσει σε μια σύναξη χωρικών: Απογοήτευση. Κάποιοι απ’ αυτούς γελούσαν… (Τι πιο φυσικό; Μπροστά στην ωμή αλήθεια ή γυρνάς την πλάτη, ή κλείνεις τ’ αυτιά, ή γελάς…) Ρώτησε ένα χωρικό πώς τού φάνηκε το έργο. «Τί να σού πω κυρ-Λεβ Νικολάγιεβιτς; Καλά τα ’χε καταφέρει ο Νικήτας στην αρχή· στο τέλος μόνο τα ’κανε ρόιδο…» Ο Τολστόι τα βάζει με τον ηθοποιό: Δεν έπιασε σωστά τον ήχο τού έργου και οι χωρικοί δεν κατάλαβαν… Στο μεταξύ έστειλε το έργο για να τυπωθεί.

Λίγο αργότερα, το Γενάρη του 1887, το έργο διαβάστηκε -απ’ τον ίδιο ηθοποιό- στο μέγαρο τού κόμη Βαρόντοφ, παρουσία τού τσάρου Αλέξανδρου Γ΄. Η εντύπωση ήταν συγκλονιστική. Όλοι τους αναγνώρισαν ένα μεγάλο έργο τέχνης. Ένα έργο που το αβυσσαλέο σκοτάδι του θυμίζει τον ‘Μάκβεθ’ τού Σαίξπηρ και την ‘Κόλαση’ τού Δάντη. Ο ίδιος ο τσάρος ήθελε να γίνει μια λαμπρή παράσταση, με ενωμένες τις καλλιτεχνικές δυνάμεις των Αυτοκρατορικών θεάτρων τής Μόσχας και τής Αγίας Πετρούπολης. Ο υπουργός του για τα εκκλησιαστικά θέματα όμως, τού έγραψε λίγες μέρες μετά, λέγοντας πως θεωρεί αδιανόητο το ανέβασμα ενός τέτοιου έργου… Μόνο που το διάβασε, λέει, ταράχτηκε τόσο που δεν μπορεί ακόμη να συνέλθει… Το έργο ολόκληρο δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά η άρνηση κάθε ιδανικού… Ο εξευτελισμός κάθε ηθικής έννοιας… Μια προσβολή σε κάθε τι ωραίο… «Απ’ ό,τι γνωρίζω δεν έχει γραφτεί τίποτα παρόμοιο σε ολόκληρη τη λογοτεχνία.»

Θορυβημένος απ’ αυτό το ξέσπασμα, ο τσάρος Αλέξανδρος Γ΄ άλλαξε γνώμη. Σ’ ένα σημείωμα του, λίγες μέρες αργότερα, προς τον Υπουργό Εσωτερικών, ο Τσάρος προχωράει ακόμα παραπέρα, συνιστώντας όχι μόνο να μην ανέβει το έργο αλλά και να περιοριστεί η κυκλοφορία του βιβλίου.

Το θέατρο ‘Αλεξάνδρα’ ωστόσο, της Αγίας Πετρούπολης, προχώρησε στην αναγγελία ανεβάσματος. Οι πρόβες προχωρούσαν κανονικά μέσα σ’ ένα κλίμα γενικού ενθουσιασμού. Την παραμονή της πρεμιέρας όμως, το ανέβασμα τού έργου απαγορεύτηκε. Λίγες μέρες μετά, η λογοκρισία απαγόρεψε και την κυκλοφορία του σε βιβλίο. Ήταν όμως αργά: Ο Τολστόι, πιστός στις αρχές του, με ανακοίνωση στις εφημερίδες ανάγγειλε πως ο καθένας μπορούσε να αναπαράγει το έργο του χωρίς να είναι υποχρεωμένος να τού πληρώσει δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Το έργο ήταν ήδη πολύ γνωστό πια…

Την επόμενη χρονιά, το 1888, ‘Η δύναμη του σκότους’ παίχτηκε στο Παρίσι, στο ‘Théâtre Antoine’, που δικαιούται να εισπράξει την παγκόσμια πρώτη. Η ουσιαστική όμως πρώτη παρουσίαση έγινε μετά από εφτά ολόκληρα χρόνια. Το Σεπτέμβριο τού 1895, ο τσάρος Νικόλαος Β΄, ανατρέποντας την απόφαση τού πατέρα του, επέτρεψε το ανέβασμα τού έργου. Ο Τολστόι δύσκολα μπορούσε να κρύψει τη χαρά του. Ασχολήθηκε ο ίδιος με τη διανομή και τα σκηνικά. Έκανε συζητήσεις με τον σκηνοθέτη, εγκαταλείποντας μάλιστα προσωρινά το κτήμα του στη Γιάσναγια-Πολιάνα και μένοντας στη Μόσχα, όπου έκανε ο ίδιος την ανάγνωση στο θίασο και ήταν παρών στις πρόβες.

Η πρεμιέρα στο ‘Θέατρο Τέχνης’ της Μόσχας ήταν ένας θρίαμβος: Το κοινό όρθιο χειροκροτούσε συγκλονισμένο, καλώντας επί σκηνής τον συγγραφέα, που δεν ήταν εκεί. Κάποιοι νεαροί φοιτητές, πετάχτηκαν έξω από το θέατρο γυρεύοντάς τον στους δρόμους και τελικά πολύς κόσμος μαζεύτηκε μπροστά στο σπίτι του, αποθεώνοντάς τον με βαθύ σεβασμό.

Ήταν 29 Νοεμβρίου τού 1895.

• ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΙ
• Η δύναμη τού σκότους
• Εισαγωγή μετάφραση
• Αλέξανδρος Αδαμόπουλος
• Εκδόσεις Ροές ISBN 978-960-283-249-3

* * *

Επιβάλλεται νομίζω να πω ότι δεν γνωρίζω Ρωσικά. Απλώς από τη στιγμή που διάβασα το έργο αυτό, δεν υπήρχε περίπτωση να ησυχάσω αν δεν το μετέφραζα. Έστω για μένα τον ίδιο μόνο· για την ψυχή μου. Μια πολύ παλιά γαλλική μετάφραση, καθώς και μια πολύ πιο σύγχρονη αγγλική, στάθηκαν οι στέρεοι οδηγοί μου, που με έπεισαν απόλυτα ότι είχα μπροστά μου το πραγματικό κείμενο, χωρίς προσθαφαιρέσεις, ούτε αλλοιώσεις. Προσπάθησα, δουλεύοντας διπλά -και από τις δύο γλώσσες- να είμαι ταυτόχρονα όσο γίνεται πιο κοντά και στα δύο «πρωτότυπά» μου, κάνοντας τη γλωσσική σύνθεση μετά· πράγμα που δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολο, γιατί δεν υπήρχαν ουσιαστικές αποκλίσεις από το γαλλικό και από το αγγλικό κείμενο. Αυτό ήταν ιδιαίτερα ανακουφιστικό για μένα και διέλυσε οριστικά τους φόβους μου μήπως το ευλαβικό εγχείρημα μου ήταν τελικά ιεροσυλία· όσο κι αν πλησίαζα το έργο με απέραντο σεβασμό.

Εκείνο που ήταν δύσκολο και με απασχόλησε πολύ, ήταν ο ήχος του κειμένου, μιας και ένα θεατρικό έργο μιλιέται από ζωντανά στόματα· αν τα λένε, και ακούγεται από ζωντανά αυτιά· αν ακούν.

Εκεί με βοήθησε ο ίδιος ο Τολστόι και με το έργο του, αλλά και με τα ημερολόγιά του. Μελετώντας αυτά τα τελευταία, παρατηρεί κανείς πως, από το 1880, κρατούσε σημειώσεις με λαϊκές εκφράσεις, λαϊκές αφηγήσεις, ζωντανή μιλιά του λαού. Τις σημειώσεις αυτές, τις χρησιμοποίησε και στο «θεατρικό» του, που τελικά συγκλονίζει τον κάθε δέκτη -είτε θεατής, είτε αναγνώστης είναι αυτός- όχι μόνο με το θέμα του, αλλά και με τον τρόπο που είναι δοσμένο.

Προσπάθησα λοιπόν να δώσω ένα κείμενο σύγχρονο, φυσικά χωρίς προσθέσεις και χωρίς αφαιρέσεις, ούτε αποστειρωμένο όμως αλλά ούτε και ιδιαίτερα ιδιωματικό. Ζωντανό· αρκεί.

Από ’κει και πέρα τον λόγο τον έχει ο Τολστόι.

Και οι ψυχές μας· αν είναι ανοιχτές…

___________________________________________

Αλέξανδρος Αδαμόπουλος (1953) έργα:

-‘Γιάννης Χρήστου’, βιογραφικά (‘Το Τέταρτο’ τ. 3, 1985)

–‘Δώδεκα και ένα ψέματα’, διηγήματα (Ίκαρος 1991, 2^η έκδοση Άγρα 2009)

–‘Ψέματα πάλι’, διηγήματα (Άγρα 1999).

–‘Οι Δαιμονισμένοι’, θεατρική προσαρμογή τού ομώνυμου έργου τού Ντοστογιέφσκι από τον Albert Camus, μετάφραση (ΚΘΒΕ 1991)

–‘Ο Σιμιγδαλένιος’, θέατρο – ποίηση (Εστία 1993, 13^η έκδοση.)

-‘Η πόλη που πρίγκιπάς της είν’ ένα παιδί’, θεατρικό Henry de Montherlant, μετάφραση, Εθνικό Θέατρο (εκδόσεις Λιβάνη1993)

-‘Γιάννης Χρήστου’, τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του. (Μου.Σ.Α 2000)

–‘The mask in the Hellenic classical theatre’ (Seminar ‘Man mind and mask’) Aryan books Int. N. Delhi 2001

–‘Αυτό’, διήγημα (στη συλλογή ‘Χάριν παιδιάς’, Ίκαρος 2001).

–‘Δεν παίζουνε με την αγάπη’, θεατρικό Alfred de Musset, μετάφραση (Εστία 2003)

–‘Ο θείος Όσβαλντ’, μυθιστόρημα τού Roald Dahl, μετάφραση (Άγρα 2004)

–‘Διαθήκη’, Auguste Rodin, μετάφραση (Άγρα 2005)

-‘Μισό ποτήρι νερό’, θεατρικό Tarik Günersel, μετάφραση, 2006

–‘Η Δύναμις τού σκότους’, θεατρικό Leon Tolstoy, μετάφραση (Ροές 2007)

–‘Το τσιγάρο και η γιόγκα’, Ηθιστόρημα (Άγρα 2008)

-‘Μονομαχία γυναικών’, θεατρικό Eugène Scribe, μετάφραση-θεατρική προσαρμογή ‘Διάχρονο’ 2011

–‘Οχιναιλέγοντας’, θέατρο – ποίηση (Ίκαρος 2011).

–‘Ο κύκλος που δεν κλείνει’, πολιτικό αφήγημα (Ίκαρος 2013)

–‘Ίναχος, ο γιος του Ωκεανού’, χοροθέατρο για παιδιά (Κάκτος, 2017, 2^η έκδοση.)

-‘Οι δυο Μαργαρίτες’, Μ. Λυμπεράκη – Μ. Καραπάνου, ολιγόλογη ακτινογραφία (Τα ΝΕΑ 6/7/2019)

–‘Τα όχι τού ΝΑΙ’, μικρό χρονικό μιας άρνησης, (Εκδόσεις Οδός Πανός 2019)

-‘Ο Αδάμ και το μήλο’, αφηγήσεις και διηγήματα (Εκδόσεις Οδός Πανός 2020, 3^η έκδοση.)

–‘Η ρόμπα’, διήγημα (Fractal 1/6/, Μονόκλ 3/6, Timesnews 4/6, Με ανοιχτά βιβλία 6/6, Ολόγραμμα 11/6/2021)

–‘Οι Δαιμονισμένοι’, λιμπρέτο: Ε.Λ.Σ 2001. (Εκδόσεις Οδός Πανός 2021)

–‘Το σεντούκι τού παππού μου’, θεατρικό αναλόγιο (Θέατρο ΕΝΑ 2021)

alexadam48@hotmail.com