Γιάννης Βαρβέρης: Οι μάσκες…
Οι μάσκες που γαληνεύουν
Αναγνωρίζοντας τώρα επιζώντες ή αποδημήσαντες λαϊκούς κωμικούς μας στις παλιές τους ταινίες που προβάλλει η τηλεόραση, βλέπεις πως το γελαστικό αποτέλεσμα, πέρα από την αυτόνομα έξυπνη ατάκα ή το φαρσικό γκαγκ, βασίζεται σε κάποια φυσιογνωμική ιδιοτυπία τους: η αυτοσαρκαστικά ναρκισσευόμενη δυσμορφία της Γεωργίας Βασιλειάδου, η αντίφαση στο γκροτέσκο και στη λεπτομέρεια που κερνούσε η θηριώδης μούτα του Βασίλη Αυλωνίτη, ο μημουαπτικός οπερετικός “κανδηλανάπτης” Κούλης Στολίγκας, ο ομοιοπαθητικά εξορκιζόμενος φυσιογνωμικός γεροντοκορισμός της Σαπφώς Νοταρά, η σοφή παύση της ανεπανάληπτα γωνιώδους φιγούρας του Νίκου Σταυρίδη που αιφνίδια και καταλυτικά κινητοποιείται, η πλαστικότατα μιμητική βρεφοειδής όψη του Γιάννη Γκιωνάκη, η αφελής διαθεσιμότητα του αρχετυπικού μέσου Έλληνα του Θανάση Βέγγου, αποτελούν πρόχειρα παραδείγματα της παραπάνω διαπίστωσης. Οι παλιότεροι θα θυμούνται κι άλλες, αλλά απροσχημάτιστα φαρσικές μάσκες: Μανέλλης, Ταϋγέτη, Σπαρίδης, Μεντής, Τζιφός, Ζαννίνο. Και αναρίθμητες άλλες. Δεν μας απασχολεί εδώ οποιαδήποτε καλλιτεχνική τους αξιολόγηση. Το μόνο που θέλω να πω είναι πως το γκροτέσκο, το κλοουνίστικο, το μπουφόνικο, έχω την αίσθηση πως επιτείνονται μέσα από μια, ασυνειδητοποίητη συχνά από τους ηθοποιούς, υπογράμμιση των ήδη έντονων εμφανισιακών ιδιομορφιών τους.
Αυτό όμως συμβαίνει να είναι πιο εκμεταλλεύσιμο στις παλαιότερες ταινίες (ή εμφανίσεις) τους. Γιατί όσο τα χρόνια περνούν και η φιλμική χρονολόγηση είναι μεταγενέστερη, θα παρατηρήσετε στο πρόσωπό τους μια άμβλυνση αυτών των ιδιαιτεροτήτων. Αντίστοιχα, θα προσέξετε ίσως μια σταδιακή υποχώρηση του μεγέθους και της έντασης του κωμικού αποτελέσματος, ανεξάρτητα από την ενδεχόμενη ωρίμανση της όποιας τεχνικής και του ταλέντου τους.
Σκέπτομαι πως αυτό ίσως αποτελεί μια περίεργη όσο και μελαγχολική “συμφιλίωση”. Με τον καιρό, η κωμική μάσκα που καθεαυτή συνιστά μια αλαζονική πρόκληση, έναν αναιδή σχολιασμό απέναντι στην τραγικότητα του θανάτου, επιπεδοποιείται, ομαλοποιείται, γλυκαίνει ή ουδετεροποιείται, υποτασσόμενη θα ’λεγες στην ύπουλη χοάνη της φθοράς. Το έγκοπο πρόσωπο, αντί να υπερφρονεί χλευάζοντας (προνόμιο μιας προοπτικής αιωνιότητας, σιγά-σιγά μεταλλάζει το σατιρικό σχόλιο σε απορία. Η κωμική μάσκα, κι αυτό ανεξάρτητα από την πρόθεση του ηθοποιού, υποβαθμίζεται, σαν να συνειδητοποιεί, μόνη, την υπαγωγή του κομιστή της στη χρονική του σχετικότητα, στη θνητότητά του. Υποβάθμιση ή προβιβασμός;
Η βαθμιαία πάντως υποστολή των “επηρμένων”, δηλ. έξω του κοινού μέτρου, χαρακτηριστικών αυτών, υποπτεύομαι πως υπαγορεύεται από την αναγκαιότητα της αδήριτης κοινής κατάληξης: Υποταγή του κωμικού στο δραματικό και ισοπολιτεία όλων μας μπροστά στη Μέγιστη Έξοδο.
7 Νοεμβρίου 1984
Οι συμπληγάδες μάσκες
Σημείωνα σε ένα προηγούμενο σημείωμα της σημασία της μάσκας του κωμικού ηθοποιού σε σχέση με το κωμικό αποτέλεσμα, επιμένοντας στην υποβάθμιση του αποτελέσματος αυτού όταν επηρεασθεί μοιραία από την άμβλυνση των ιδιαιτεροτήτων της μάσκας, με το πέρασμα του χρόνου. Θέλοντας μάλιστα να περιορισθώ και να περιορίσω τις ενδεχόμενες παραπομπές του αναγνώστη σε μόνη τη φυσιογνωμική ιδιορρυθμία του ηθοποιού, χρησιμοποίησα παραδείγματα της ελληνικής πινακοθήκης, που δεν φλερτάρησαν αναγκαστικά με τη μέριμνα των καλλιτεχνικών κορυφώσεων.
Συνεχίζω σήμερα τη σκέψη εκείνη.
Θυμάστε τον Τσάπλιν στις τελευταίες του ταινίες; Ας συγκεντρωθούμε στο γεωφυσικό χάρτη του προσώπου: στοχαστικά παρά ανατρεπτικά φαιδρυντικός, μεταφυσικά κι όχι πια μαχητικά φοβισμένος.
Ο πριν ζωηρός κλαυσίγελως έχει μεταμορφωθεί σε μειδίαμα ματαιότητας. Κάτι ανάλογο συμβαίνει στον προφητικά ρομποτοειδή Ζακ Τατί και στον πρύτανη της λεπτουργίας Πιέρ Εταίξ.
Δεν εκτιμούσα απεριόριστα τους… νούτικους Χοντρό και Λιγνό. Όμως, πόσο βαθύτερες και πλουσιότερες σε εσχατολογικό μήνυμα οι φιγούρες, ή μάλλον οι μάσκες, του Σταν Λώρελ και του Όλιβερ Χάρντυ κατά τα τελευταία χρόνια της συνεργασίας τους, όταν ο διάσημος Λιγνός είχε πια αρχίσει να παχαίνει και ο περιβόητος Χοντρός σιγά-σιγά να κρεμάει σουρώνοντας… Είχα εντυπωσιαστεί με μια ομιλούσα ταινία τους του τέλους της δεκαετίας του ’50. Οι γκάφες του Λιγνού φάνταζαν παράταιρες, σαν ασύμβατες προς το πεπλατυσμένο του πρόσωπο.
Το πριν ξινό του κλαψούρισμα έμοιαζε παραβιασμένο μακιγιάζ πάνω σε μια γεμάτη πια μορφή, που της ταίριαζε –αλίμονο– πολύ περισσότερο η ελάχιστα γελαστική σκυθρωπότητα. Αφήνω το ανισόρροπο καπελάκι του: αντί κωμικό, μονάχα γελοίο. Το δε αιώνιο θύμα του, ο Χοντρός, πάσχιζε ο δυστυχής να “γεμίσει” απεγνωσμένα το εκράν όπως άλλοτε, με τον ανοικονόμητο (τέως) όγκο του, για να επαυξήσει την ελαχιστοποιημένη τώρα δραστικότητα του “αστείου”. Ξέρετε εσείς θλιβερότερο κουρέλι από έναν εκβιασμένο – δηλαδή παρωδημένο, πρώην Καρνάβαλο; ΄Ηταν φανερό: Η εικαστική αντίθεση που συντηρούσε το κωμικό ζευγάρι είχε ήδη αισθητά γεφυρωθεί. Οι Συμπληγάδες τους, αυτοί οι ίδιοι, η εξομοιωτική τους προσέγγιση, ειδοποιούσε και για το καλλιτεχνικό τους τέλος. Ετερώνυμοι έλκονταν και έθελγαν· ομώνυμοι απωθούνταν κι απωθούσαν.
Αυτούς κι άλλους πολλούς στα νιάτα τους να τους θυμόμαστε. Στέκα τον Λιγνό, με τα φυσικά του σωσίβια τον Χοντρό.
Στο κρεβάτι της αγωνίας, ο Κάφκα είπε στο γιατρό του: “Γιατρέ, αν δεν με σκοτώσετε, θα είστε ένας δολοφόνος”.
20 Νοεμβρίου 1984
Οι μάσκες που σιωπούν
Η κωμική μάσκα του ηθοποιού και η άμβλυνση των ιδιομορφιών της μέσα στο χρόνο ήταν το θέμα δυο προηγούμενων σημειωμάτων μου. Είχα αναφερθεί σε ελληνικά και ξένα παραδείγματα, επιχειρώντας να υποστηρίξω πως το κωμικό, ως παραπλήρωμα του δραματικού που είναι ο άξονας, απορροφάται προοδευτικά μέσα σ’ αυτό, κατά τη νομοτέλεια περιεχομένου και περιέχοντος, ακόμη και στη δυνάμει κωμική φυσιογνωμία.
Τι συμβαίνει ομως με τη δραματική μάσκα η οποία, πληρώνοντας κι αυτή το τίμημα της ηλικιακής κάμψης, στερείται σταδιακά της αποχρωσιακής της ευκαμψίας;
Σταχυολογώ πρόχειρα από τη φαρέτρα των αναμνήσεών μου, τρία άσχετα μεταξύ τους ονόματα: τον Ζαν Γκαμπέν, τον Έντουαρντ Ρόμπινσον, τον Αλέξη Μινωτή. Τον πρώτο τον θυμάμαι στην τελευταία του, αν δεν σφάλλω, ταινία, την Ετυμηγορία, στο ρόλο ενός δικαστικού μπροστά στην περίπτωση ενός συνειδησιακού διλήμματος· το δεύτερο, στο φιλμ Ο Χαρτοπαίκτης, γέρο κι εκφραστικά δύσκαμπτο, στο ρόλο ενός αήττητου βετεράνου της αμερικανικής τσόχας. Ο δικός μας πρεσβύτης, όχι τόσο στους Πέρσες, όσο στον Οιδίποδα επί Κολωνώ δυο χρόνια πριν, θα μου μείνει ανεξίτηλος.
Τις τρεις περιπτώσεις, χωρίς ίχνος αξιολογικής σύγκρισης, έτσι απλά, ως μορφές, τις σφράγισε μέσα μου μια έντονη κοινότητα: η αντικατάσταση της δραματικής, ή αντίστοιχα τραγικής για τον τρίτο, υπόκρισης, από το πνευματικό βάρος.
Ο Γκαμπέν μόλις που κινούσε τα χείλη, οι συσπάσεις του ήταν κουρασμένα σοφές όσο κι ελάχιστες· ο Ρόμπινσον περισσότερο υποδήλωνε παρά εκτελούσε αντιδράσεις, σχεδόν σε παρότρυνε να εικάσεις την αναμενόμενη υπόκριση. Η εικασία βασιζόταν σε μόνη την εμφάνισή του γιατί μαζί μ’ αυτόν, εμφανιζόταν σε σκαριαίο πέρασμα μπροστά στα μάτια σου, όλο το φάσμα των πλούσιων ερμηνειών του σε παλιά του έργα. Το πνευματικό βάρος του Μινωτή, σχεδόν άσπαστου, με την πλάτη στο κοινό, σου επέβαλλε την πίστη πως αυτή η κινούμενη σκιά δεν είχε λόγο να υποκριθεί: είχε κριθεί άξια, με την πολύχρονη προπαρασκευή της μέσα στον αιματόβρεχτο μύθο, για το κατώφλι του απώτατου Κολωνού.
Νομίζω πως εδώ τελείται μια σημαντική αντιστροφή: η δραματική μάσκα στο γήρασμά της, ενώ φαίνεται κινητικά και εκφραστικά αποδιοργανωμένη, στην ουσία αρνείται (να πω απαλλάσσεται;) από τα “μαλάματά” της. Ο ηθοποιός έχει –στις αξιόλογες βέβαια περιπτώσεις– συναιρέσεις τις αισθητικές κατηγορίες και τις διαδικασίες αποτύπωσής τους σε μια ανώτερη βεβαιότητα. Στερημένη τότε η δραματική του μάσκα από τους τρόπους και τα ύφη της νιότης της, προικίζεται με το απόσταγμα του Μύθου, το εκχύλισμα εκείνο που προβιβάζει τις πολλές δραματικές όψεις στην προϊσταμένη τους αρχή: την τραγική ουσία. Τότε πια, η ίδια η μάσκα του ηθοποιού φέρει το Μύθο. Δεν ενδιαφέρει λοιπόν τόσο ότι δεν μπορεί, αλλά το ότι δεν καταδέχεται να τον ερμηνεύσει.
7 Δεκεμβρίου 1984
__________
- Και τα τρία κείμενα δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στην εφημ. “Το Βήμα”
The following two tabs change content below.
Latest posts by dromena (see all)
- Ο Σαίξπηρ στο πολεμικό Λονδίνο - 11 Απριλίου, 2024
- Η “Δωδέκατη νύχτα” του Σαίξπηρ - 2 Απριλίου, 2024
- Αν ο Νίκος Χαραλάμπους σκηνοθετούσε τον τηλεφωνικό κατάλογο - 31 Μαρτίου, 2024
- Ο σκηνοθέτης Νίκος Χαραλάμπους - 31 Μαρτίου, 2024
- Μνήμη Νίκου Χαραλάμπους - 31 Μαρτίου, 2024
