×
Αθώος ο Οιδίπους;

Αθώος ο Οιδίπους;

dromena
Μοιράσου το!

  • ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΤΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟ και για τους μη ειδικούς πια “οιδιπόδειο σύμπλεγμα” μπορεί να υπάρχει, δεν δικαιολογείται όμως να λέγεται οιδιπόδειο, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν έχει καμιά σχέση με τον Οιδίποδα. Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει από την πολύ αξιοπρόσεχτη, πραγματικά, μελέτη που αφιερώνει στο θέμα ο Ζαν-Πιέρ Βερνάν με τίτλο “Ο Οιδίπους χωρίς σύμπλεγμα”. Καθώς το σύμπλεγμα τούτο έχει καταλήξει να γίνει σήμερα παραδεκτό από αρμόδιους και όχι, δεν είναι καθόλου απίθανο η αντίκρουσή του, ως όρου τουλάχιστον, να σκανδαλίσει περισσότερους από όσους σκανδαλίζει το σύμπλεγμα το ίδιο. Αυτό είναι το παράδοξο του κομφορμισμού. Νομιμοποιεί ακόμα και την αιμομιξία.

Αλλά ας ιδούμε την επιχειρηματολογία τού Βερνάν, περιληπτικά βέβαια. Όταν ο Φρόιντ, στα 1900, αναφέρεται για πρώτη φορά στον ελληνικό μύθο του Οιδίποδος, ξεκινάει από την επιστημονική του πείρα. Η κλινική παρατήρηση τον οδήγησε στο συμπέρασμα πως η αγάπη του παιδιού για τον ‘έναν από τους γονείς του, η αποστροφή για τον άλλον, αποτελεί τον κόμπο των ψυχικών παρορμήσεων που θα προσδιορίσουν αργότερα την εμφάνιση των νευρώσεων. Η κλίση άλλωστε αυτή και η αποστροφή εκδηλώνονται στα φυσιολογικά άτομα, όπως και στα νευροπαθή, αν και με λιγότερη ένταση στα πρώτα. Την ανακάλυψη τούτη, που του φαίνεται οπλισμένη με γενική επικύρωση, ο Φρόιντ τη βλέπει να επαληθεύεται σ’ έναν μύθο που μας έρχεται από τα βάθη της κλασικής αρχαιότητας: Τον μύθο του Οιδίποδος, θέμα της σοφόκλειας τραγωδίας.

Αλλά το σφάλμα του Φρόιντ, κατά τον Βερνάν, είναι πως είχε ξεκινήσει με τρόπο πρωθύστερο. Αντί να μελετήσει, ν’ αναλύσει, την αρχαία τραγωδία, με τον απροκατάληπτο τρόπο που αναλύει τα έργα η ιστορική ψυχολογία, δηλαδή μέσα στα πλαίσια του ιστορικού τους προσδιορισμού, πρόβαλε πάνω στον “Οιδίποδα τύραννο” ένα σχήμα δημιουργημένο μέσα στο ιατρείο, από την παρατήρηση έστω. Το αποτέλεσμα ήταν να θεωρήσει πως η τραγωδία του Οιδίποδος μας συγκινεί σήμερα όχι γιατί εκφράζει την τραγωδία του πεπρωμένου, όπως πιστευόταν άλλοτε, δηλαδή την αντίθεση ανάμεσα στη θεϊκή παντοδυναμία και την ανίσχυρη ανθρώπινη θέληση, αλλά γιατί αναμοχλεύει σκοτεινά μέσα μας το αίσθημα πως είμαστε κι εμείς φορείς της ίδιας κατάρας μ’ εκείνην που είχε απαγγείλει ο χρησμός για το γιο του Λάιου. Η σταθερή επιτυχία του έργου γίνεται έτσι μια επικύρωση πανηγυρική του συμπλέγματος που ανεκάλυψε ο Φρόιντ…

Ο Βερνάν – αυτό ας το προσέξουμε – δεν καταπιάνεται με το θέμα του ίδιου του συμπλέγματος. Περιορίζεται να ερευνήσει κατά πόσο το έργο που έγραψε ο Σοφοκλής εικονογραφεί ή όχι την επιστημονική ιδέα του Φρόιντ. Λέει πως η ιστορική ψυχολογία μελετάει τα έργα από τα ίδια τα κείμενά τους σε συσχετισμό με τα ιστορικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και ψυχολογικά δεδομένα μιας εποχής: εκείνης που τα δημιούργησε. Τονίζει πως μόνο μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο μπορεί να προσδιοριστεί και η τραγική προβληματική των Ελλήνων. Μια με ακρίβεια καθορισμένη κοινωνική κατάσταση, ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό πεδίο, οι τρόποι του σκέπτεσθαι, οι μορφές της συλλογικής ευαισθησίας, ένας ορισμένος τύπος ανθρώπινης εμπειρίας, είναι στοιχεία που δεν μπορούν ν’ αγνοηθούν. Όταν τα λάβουμε υπόψη μας, βλέπουμε πως η τραγωδία δεν ξεκινάει από ένα αυθαίρετο όνειρο, θεωρημένο ως ανθρώπινη πραγματικότητα ξένην στην ιστορία, αλλά από μια κοινωνική σκέψη· στην ειδική τούτη περίπτωση, η σκέψη αυτή είναι η ιδιάζουσα στο άστυ του Ε΄ π.Χ. αιώνα.

Ώς ποιο σημείο ο άνθρωπος είναι η πραγματική πηγή των πράξεών του; Αυτό το πρόβλημα είχε αρχίσει ν’ απασχολεί, συγκεχυμένα ακόμα, τη συνείδηση και το στοχασμό του κλασικού αιώνα. Η διάκριση ανάμεσα σε έγκλημα “εκούσιο” κι έγκλημα “συγγνωστό” σημειώνει ένα σταθμό σημαντικό στην ιστορία του εσωτερικού ανθρώπου. Η αιφνίδια εμφάνιση του τραγικού είδους στα τέλη τού ΣΤ΄ π.Χ. αιώνα, δηλαδή τη στιγμή ακριβώς όπου το Δίκαιο αρχίζει να διαμορφώνει την έννοια της ευθύνης, δεν είναι κάτι τυχαίο ή αδιάφορο. Η τραγωδία εκφράζει με τρόπο αγωνιώδη, το ερώτημα που αφορά τις σχέσεις του ανθρώπου με τις πράξεις του. Μήπως, ακόμα και στην περίπτωση όπου αυτός μοιάζει να έχει την πρωτοβουλία, και κατά συνέπεια την ευθύνη, η προέλευσή τους βρίσκεται κάπου αλλού; Η πραγματική σημασία των πράξεων μήπως απομένει σκοτεινή ακόμα και γι’ αυτόν που τις κάνει; Και τέλος, μήπως αντί ο δράστης να προκαλεί την ενέργεια, να είναι η ενέργεια που, ξεφανερώνοντας εκ των υστέρων την πραγματική της σημασία, αντανακλά πάνω στο δράστη, φωτίζει την αληθινή του φύση;

Όλη αυτή η αγωνιώδης προβληματική, τοποθετημένη πια έξω από ένα αυστηρά καθορισμένο θρησκευτικό πλαίσιο, εξηγεί το γιατί η τραγωδία είναι μια στιγμή με ακρίβεια προσδιορισμένη σε χώρο και χρόνο.

Ώς εδώ, η ανάλυση του Βερνάν είναι όχι μόνο πειστική, αλλά θα έφτανε κανένας να πει κι επιβλητική – υπό τον όρο να μη δώσει σ’ αυτή τη λέξη ένα χρώμα ρητορικό, αλλά τη σημασία της πιστής, διαφωτιστικής αντιστοιχίας με τα πράγματα. Ο Αισχύλος – κι ας μη το λέει αυτό ο Βερνάν – τοποθετείται στην κρίσιμη ακριβώς στιγμή, στο σταυρικό σημείο, όπου το πρόβλημα του Δικαίου και της ευθύνης ορθώνεται για πρώτη φορά, με όλο το φασματικά μεταφυσικό του ανάστημα. Η “Ορέστεια” ολόκληρη δεν είναι παρά η δραματοποιημένη κρίση του περάσματος από την ανέγνοιαστη βαρβαρότητα στην ανάγκη να επιβληθεί τάξη στο χάος, ν’ ανακαλυφθεί μια συμφωνία ανθρώπου και Θεού.

Αλλά πού εμφανίζεται ξανά ο Φρόιντ; Στο σημείο όπου όλη αυτή η διαδικασία μοιάζει να έχει λησμονηθεί. Έχει άλλωστε λησμονηθεί, κατά τον Βερνάν – και σωστότατα – από τον καιρό κιόλας όπου ο Αριστοτέλης διδάσκει την “Ποιητική” του: Δεν γίνεται πια αισθητή η αναμέτρηση μ’ ένα παρελθόν ηρωικό (αυτό που εμείς εδώ αποκαλέσαμε “βαρβαρότητα”). Αν δημιουργός της τραγωδίας ήταν ένας τύπος ονείρου με κύρος παγκόσμιο, γιατί το τραγικό είδος ξεπήδησε στην κρίσιμη ελληνική καμπή από τον ΣΤ΄ στον Ε΄ αιώνα; Γιατί οι άλλοι πολιτισμοί το αγνόησαν εντελώς; Και γιατί η τραγική φλέβα να στερέψει τόσο γρήγορα, ακόμα και στην Ελλάδα, μπροστά σ’ ένα φιλοσοφικό στοχασμό που άρχισε να επεξεργάζεται μιαν ορθολογική θεωρία των ανθρώπινων ενεργημάτων, των βαθμών ευθύνης του φορέα τους, κι εξαφάνιζε έτσι τις αντιφάσεις πάνω στις οποίες η τραγωδία είχε οικοδομήσει το σύμπαν της;

Και τώρα μια “λεπτομέρεια” όχι αμελητέα: Στις παλαιότερες εκδοχές του μύθου του Οιδίποδος, δεν υπάρχει το παραμικρότερο ίχνος αυτοτιμωρίας. Ο γιος του Λάιου τελειώνει τη ζωή του ήσυχα, εγκατεστημένος ανενόχλητα στο θρόνο των Θηβών. Την τραγική τροπή, την αυτοτύφλωση, την επινόησε ο Σοφοκλής για λόγους δραματικής οικονομίας. Ο Φρόιντ όμως δεν είναι γνώστης της Μυθολογίας. Γράφει: “Ο μύθος του Οιδίποδος είναι η αντίδραση της φαντασίας μας στα δυο αυτά τυπικά όνειρα (ένωση με τη μητέρα, φόνος του πατέρα) και καθώς αυτά τα όνειρα, στον ενήλικο, συνοδεύονται από αισθήματα αποστροφής, χρειάζεται να περιέχει ο μύθος τον τρόμο και την αυτοτιμωρία, στο ίδιο του το “περιεχόμενο”. Ο Φρόιντ είχε υπόψη του μόνο τη σοφόκλεια εκδοχή.

Προτού περάσει στην ανάλυση αυτής της μορφής του μύθου, ο Βερνάν κάνει μια παρέκβαση αρκετά μεγάλη, που δεν θα μας απασχολήσει εδώ, κι ας είναι καθεαυτή ενδιαφέρουσα. Θα μας πήγαινε μακριά από το κύριο θέμα. Παίρνει γι’ αφετηρία ο Βερνάν μια μελέτη του Ντιντιέ Ανζιέ, δημοσιευμένην στο περιοδικό του Σαρτρ “Οι μοντέρνοι καιροί”τον Οκτώβριο του 1966. Σ’ αυτήν, ο συγγραφέας της επιχειρεί μιαν αναπροσαρμογή της φροϊδικής θεωρίας, με βάση τα σύγχρονα δεδομένα, κι απλώνεται σε μια γενικότερη ανάλυση της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, ξεκινώντας από τη θεογονία κατά τον Ησίοδο. Ανάλυση που έχει διπλή αρετή:να δίνει λαβή σ’ εύστοχες ανασκευές από τον Βερνἀν και να περιέχει μερικά από τα πιο σκαμπρόζικα οικογενειακά απόρρητα κι ανέκδοτα του κόσμου των αρχαίων θεοτήτων. Βέβαια δεν είναι το τελευταίο τούτο που θα μας σταματούσε. Πάει ο καιρός όπου υπήρχαν ανέκδοτα ακατάλληλα όχι μόνο για παρθεναγωγεία, αλλά -όπως είχε γράψει κάποτε ο αλησμόνητος Παύλος Νιρβάνας – “ακόμα και δια χωροφύλακας”. Σήμερα δεν σκανδαλιζόμαστε παρά μόνο από τη σεμνοτυφία. Αλλά το κύριο και περιμάχητο θέμα, το “οιδιπόδειο σύμπλεγμα”, είναι τόσο άξιο προσοχής, ώστε να μη μας αφήνει περιθώρια για έστω και διασκεδαστικές παρεκβάσεις. Θα του αφιερώσουμε λοιπόν την ερχόμενη επιφυλλίδα, ακολουθώντας πάντα τον Βερνάν.

______________________________

  • Το Βήμα, 2 Μαΐου 1968

Μοιράσου το!
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΔΡΩΜΕΝΑ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

ΙΣΩΣ ΣΑΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΙ

© dromena.net All rights reserved. | Developed by Δυτικός Άνεμος
Exit mobile version