MARTIN LINGS

ΤΟ ΒΑΣΙΚΟ χαρακτηριστικό της πρωταρχικής κατάστασης του ανθρώπου, ήταν η ένωση της ψυχής του με το Πνεύμα· και ένα από τα πλέον παγκόσμια σύμβολα της ανόρθωσης σ’ αυτή την κατάσταση, είναι ο γάμος, η ένωση των εραστών. Το Χριστιανικό πρότυπο αυτού του συμβολισμού βρίσκεται στις αναφορές του Χριστού στο πρόσωπό του ως “Νυμφίος”· και στον Μεσαίωνα δέσποζε η ιδέα της Εκκλησίας, ή, μικροκοσμικά, της ψυχής, ως νύμφης του Χριστού. Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το έργο του Ruysbrock Το κόσμημα του Πνευματικού γάμου:

Αυτός ο Νυμφίος είναι ο Χριστός, και η ανθρώπινη φύση είναι η νύμφη· αυτή, που ο Θεός την έπλασε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή του. Και στην αρχή την είχε τοποθετήσει στον ύψιστο και κάλλιστο, στον πλουσιότερο και γονιμότερο τόπο της γης, στον Παράδεισο. Και έθεσε υπό την εξουσία της όλα τα άλλα Πλάσματα· και την κόσμησε με χάριτες· και εντολή τής έδωσε, ώστε με την υπακοή να αξιωθεί να λάβει το χρίσμα και να ζήσει με τον Νυμφίο της στην αιώνια αλήθεια, και σε δεινά να μην πέσει, ούτε και σ’ αμάρτημα κανένα.

Έπειτα ήλθε ένας πλανευτής, ο δόλιος σατανάς, ο καταχθόνιος, με τη μορφή λεπτού ερπετού… Και ο σατανάς παρέσυρε τη νύμφη του Θεού με πλανερή συμβουλή· κι αυτή οδηγήθηκε σε μια παράξενη χώρα, φτωχή και άθλια, δέσμια και τυραγνισμένη, και περιστοιχισμένη απ’ τους εχθρούς της· έτσι φαινόταν πως ποτέ δεν θα μπορούσε να συμφιλιωθεί και να ξαναγυρίσει στη μητρική της γη.

Όταν όμως ο Θεός σκέφτηκε ότι ήλθε το πλήρωμα του χρόνου, και ένιωθε έλεος για τα βάσανα της αγαπημένης Του, έστειλε τον Μονογενή Υιό Του στη γη, σ’ ένα λιτό δώμα, σ’ έναν λαμπρό ναό· δηλαδή, στη μήτρα της Παρθένου Μαρίας. Εκεί νυμφεύθηκε με τη νύμφη του, τη φύση μας.

Η Μεσαιωνική τέχνη απεικόνιζε συνεχώς την ένωση αυτή με ποικίλους τρόπους, όπως για παράδειγμα με τις εικόνες του μυστικού γάμου της αγίας Αικατερίνης της Αλεξανδρείας με τον Χριστό, όπου η Αγία αντιπροσωπεύει την τέλεια ψυχή και ο Χριστός το Πνεύμα. Όμως η Παρθένος Μαρία, λόγω της Κοιμήσεως και της Σκέψης της, όπως και της ιδιότητάς της ως Συν-Λυτρωτής, αντιπροσωπεύει επίσης το Πνεύμα και έτσι, κατ’ επέκταση, την τέλεια γυναίκα. Στη Θεία Κωμωδία, όταν ο Δάντης φτάνει στον Κήπο της Εδέμ ανεβαίνοντας στην κορυφή του Όρους του Καθαρτηρίου, η αγαπημένη του Βεατρίκη, η οποία προσωποποιεί την πνευματική σοφία, κατέρχεται από τον Ουρανό, και συναντώνται οι δυο τους στον γήινο Παράδεισο· και στο Faerie Queene, τη νίκη του Ερυθρόσταυρου Ιππότη επί του δράκοντα την ακολουθεί ο γάμος του με τη Λαίδη Ούνα.

Στον Οθέλλο, ο μαύρος Μαυριτανός και η λευκή κυρία του αντιστοιχούν στην ψυχή και στο Πνεύμα. Όπως η Κορδέλια, η Δυσδαιμόνα είναι το “ανεκτίμητο μαργαριτάρι” που αναίτια το πέταξαν μακριά.. Ο Οθέλλος περιγράφει τον εαυτό του ως εξής:

για έναν που το χέρι του
σαν το χυδαίο Ινδιάνο, πέταξε μακριά
μαργαριτάρι πιο ακριβό απ’ όλη του τη φάρα.

Όσο για τον Ιάγο, ο Οθέλλος λέει γι’ αυτόν, αφού αποκαλύφθηκε η ανομία του:

κοιτάω τα πόδια του· μα αυτό ’ναι μύθος.

Που σημαίνει: “κοιτάω χάμω να δω τις σχιστές οπλές του διαβόλου· όμως αφού βλέπω ότι ο Ιάγος, που αναντίρρητα είναι ο διάβολος, έχει κανονικά ανθρώπινα πόδια, αντιλαμβάνομαι πως η ιδέα που έχει ο κόσμος για τα πόδια του διαβόλου δεν είναι παρά ένα παραμύθι”.

Έπειτα χτυπά τον Ιάγο με το ξίφος του, λέγοντας:

Αν είσαι σατανάς, δεν έχεις σκοτωμό

και πραγματικά δεν μπορεί να τον σκοτώσει. Ο Ιάγος παρατηρεί στον Λουδοβίκο:

Μάτωσα, κύριε, μα δε σκοτώθηκα.

Ο ξαφνικός και μυστικός γάμος του Οθέλλου και της Δυσδαιμόνας, στην αρχή του έργου, αιφνιδίασε τον Ιάγο. Όμως αυτή η ένωση της ψυχής και του Πνεύματος είναι κατ’ ουσίαν μια αφετηρία· ορίζει το ξεκίνημα του πνευματικού μονοπατιού, όχι το τέλος του, και συμβολίζει τη μύηση παρά την πραγμάτωση· η πρώτη σκηνή μάς δείχνει τον διάβολο να ετοιμάζει όλα του τα όπλα για να γκρεμίσει τον γάμο προτού αυτός φτάσει στην ολοκλήρωσή του. Στην αρχή δεν μπορεί να κάνει πολλά, γιατί αν και το ζευγάρι έχει προσωρινά χωρίσει, η Σύγκλητος συμφωνεί ότι η Δυσδαιμόνα θα ακολουθήσει τον Οθέλλο στην Κύπρο· όμως η πρώτη νύχτα αναστατώνεται από τον καυγά των μεθυσμένων, τον οποίο οργάνωσε ο Ιάγος· και το επόμενο πρωί ενσπείρει στον Οθέλλο την υποψία ότι η Δυσδαιμόνα τού είναι άπιστη, έτσι ώστε ποτέ να μην υπάρχει ομόνοια ανάμεσα στους δυο εραστές όταν βρίσκονται μαζί, μέχρι την τελική σκηνή, όπου νεκροί πια είναι ξαπλωμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, στο κρεβάτι του γάμου. Μόνο τότε, αφού έχει περάσει από τη “στενή θύρα” του θανάτου, είναι η ψυχή ενωμένη με το Πνεύμα.

Όμως, όταν ο Μαυριτανός φτάνει στην Κύπρο και βρίσκει ότι η Δυσδαιμόνα είναι ήδη εκεί, έχουμε μια πρόγευση του Παραδείσου. Ο γρήγορος ερχομός της μοιάζει σχεδόν με θαύμα, γιατί όπως λέει ο Κάσσιος:

Όλες οι θύελλες, τ’ άγρια κύματα, οι στρίγκλινοι άνεμοι,
τα νεροφαγωμένα βράχια, οι αμμόξερες,
προδότες ύπουλοι να μπλέξουν την αθώα καρίνα,
σαν να ’νοιωθαν τ’ ωραίο, παράτησαν τη φύση τους
τη φονική για να περάσει με ασφάλεια
η θεία Δυσδαιμόνα. (Β, 1)

Όταν μπαίνει ο Οθέλλος λέει:

Μα θαυμασμό μεγάλον όσο κι η χαρά μου
σε βρίσκω πρώτη εδώ. Ω χάρμα της ψυχής μου!
Αν μετά κάθε μπόρα έρχονται τέτοιες κάλμες,
οι άνεμοι ας φυσούν ως να ξυπνήσει ο θάνατος!
Μ’ αγώνα ας καβαλάει το πλοίο βουνά από θάλασσα
ψηλά σαν Όλυμπους και πάλι να βουλιάζει
τόσο βαθιά όσο ’ναι ο Άδης απ’ τα ουράνια!

Εδώ έχουμε το προανάκρουσμα της καταιγίδας που πρόκειται να ακολουθήσει, όμως, κατά μια έννοια, έχουμε συγχρόνως και μια εγγύηση της τελικής ειρήνης.

Θα μπορούσε να τεθεί το εξής ερώτημα: Αν η Δυσδαιμόνα συμβολίζει το Πνεύμα, γιατί δεν αντιλαμβάνεται τον πραγματικό Ιάγο, όπως αναμφίβολα θα είχε κάνει η Κορδέλια; Όμως, πέραν του γεγονότος ότι η τάση της Δυσδαιμόνας να έχει καλή γνώμη για τους άλλους, παρά το ότι συντρέχουν σοβαροί λόγοι για το αντίθετο, είναι μια διάσταση της γενναιοδωρίας και της αφέλειάς της, και ως εκ τούτου μέρος της τελειότητάς της, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι ένα σύμβολο δεν μπορεί ποτέ να συγκεντρώνει όλες τις διαστάσεις της ανώτερης πραγματικότητας που συμβολίζει. Μένει κανείς με την εντύπωση ότι ο αυστηρότερος κριτής των συμβόλων του Σαίξπηρ υπήρξε ο ίδιος ο δημιουργός, και ότι συνεχώς προσπαθούσε να τα κάνει πληρέστερα και πιο περιεκτικά. Είναι πιθανό ο Κλαύδιος στον Άμλετ να αντιπροσωπεύει τη συνείδηση που είχε ο Σαίξπηρ της ανεπάρκειας του Φάλσταφ ως προσωποποίησης του διαβόλου· και ο Ιάγος είναι σίγουρα μια “βελτίωση” σε σχέση με τον Κλαύδιο. Παρόμοια, η υπερβατικότητα της Κορδέλιας, χωρίς αμφιβολία αντανακλά, κατά ένα μέρος, τη συνείδηση που είχε ο Σαίξπηρ κάποιων αδυναμιών στη Δυσδαιμόνα ως προσωποποίησης του Πνεύματος. Χωρίς αμφιβολία, δεδομένου ότι ένα σύμβολο πρέπει πάντοτε να είναι ατελές κατά κάποιες απόψεις, η Δυσδαιμόνα είναι αναντίρρητα επαρκής για να ανταποκριθεί στη λειτουργία της στο συγκεκριμένο έργο. Είναι πειστικά τέλεια, και η ανθρώπινη τελειότητα είναι καθρέφτης της θείας Τελειότητας. Επίσης, είναι το ιδανικό συμπλήρωμα του Οθέλλου. Ο αρχαίος και ο μεσαιωνικός κόσμος πίστευαν ότι κάθε ανθρώπινο ον ταιριάζει τέλεια με ένα άλλο ανθρώπινο ον του αντίθετου φύλου. Μπορεί να τα χωρίζει κάποτε ο χώρος και ο χρόνος, ή και να μη συναντηθούν ποτέ στη ζωή τους, αν όμως συναντηθούν, κανένα γήινο πάθος δεν μπορεί να συγκριθεί με την αγάπη που νιώθει το ένα για το άλλο. Κατά συνέπεια, εφόσον ένα αληθινό σύμβολο πρέπει να είναι τέλειο στο είδος του, μπορούμε να πούμε πως όπου χρησιμοποιείται ο συμβολισμός της αγάπης μεταξύ εραστών, μόνο μια τέτοια ολοκληρωτική και “απόλυτη” αγάπη όπως αυτή μπορεί να αναπαραστήσει πλήρως την πρωταρχική σχέση μεταξύ ψυχής και Πνεύματος· και είναι ξεκάθαρο ότι ο Σαίξπηρ μια τέτοια αγάπη είχε στον νου του όταν σκιαγραφούσε χαρακτήρες όπως ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα, ο Οθέλλος και η Δυσδαιμόνα, ή ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα. Στον Οθέλλο, όπως και στα έργα που αναφέραμε, αισθανόμαστε πως υπάρχει κάτι κοσμικό και παγκόσμιο στην έντονη αμοιβαία έλξη των δυο εραστών· και οι σκέψεις μας τείνουν να ταυτιστούν μ’ αυτές του Οθέλλου, όταν λέει, στην τελευταία σκηνή, αναφερόμενος στον θάνατο της γυναίκας του:

τώρα να γινόταν
μεγάλη έκλειψη να σβήναν και ήλιος και σελήνη,
και τρομαγμένη η γη ν’ άνοιγε χάσμα μέγα.

Ο Ιάγος, ο πλέον κακός χαρακτήρας απ’ όσους δημιούργησε ο Σαίξπηρ, είναι η τελευταία απεικόνιση του διαβόλου καθαυτού, και θα λέγαμε πως είναι σχεδόν αξεπέραστη. Στα επόμενα έργα του, όπως θα δούμε, ο σκοπός του υπηρετείται καλύτερα με το να βάζει τους κακούς του χαρακτήρες να αντιπροσωπεύουν ιδιαίτερες πτυχές του κακού, χωρίς να προσωποποιούν τη ρίζα του κακού. Ο Έντμουντ , στον Βασιλιά Ληρ, είναι αναμφίβολα ο δεύτερος στην κλίμακα των κακών χαρακτήρων του Σαίξπηρ, όμως, ως προς τα κίνητρα των εγκλημάτων τους, δεν υπάρχει κοινό μέτρο ανάμεσα σ’ αυτόν και τον Ιάγο. Το κύριο κίνητρο του Έντμουντ είναι η εγκόσμια φιλοδοξία, ενώ η κακότητα του Ιάγου καθορίζεται από την αγάπη για το κακό και την απέχθεια του καλού. Έχουν βέβαια πολλά κοινά όσον αφορά τον τρόπο τού σκέπτεσθαι, πράγμα που, παρεμπιπτόντως, αποτελεί μια ξεκάθαρη υπόδειξη της θέσης του Σαίξπηρ στη μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση, η οποία δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί στην Αγγλία των ημερών του. Πολλές φορές το δράμα του γίνεται ένα σημείο συνάντησης, ή και ένα πεδίο σύγκρουσης, των δυο στάσεων απέναντι στον κόσμο· και είναι σημαντικό ότι ο Ιάγος και ο Έντμουντ είναι και οι δυο εξόφθαλμα ουμανιστές, δηλαδή τυπικοί εκπρόσωποι της Αναγέννησης και τυπικοί επαναστάτες ενάντια στη μεσαιωνική παράδοση. Μάλιστα ο Ιάγος φτάνει στο σημείο να αρνηθεί την ύπαρξη της αρετής ως ιδανικό, εφόσον προϋποθέτει – αντι-ουμανιστικά – μια δύναμη που υπερβαίνει τον άνθρωπο και του ορίζει το μέτρο που πρέπει να ακολουθήσει.

Σθένος! Αηδίες! Το ’χουμε μέσα μας να ’μαστε έτσι ή έτσι.
Τα κορμιά μας είναι κήποι μας κι οι θέλησές μας οι κηπουροί τους…
Αν η ζυγαριά που ζυγιάζουμε
τις ζωές μας δεν είχε ένα τάσι με λογική
αντίβαρο για τ’ άλλο με τη λαγνεία, το αίμα μας και η
κατωτερότητα του φυσικού μας θα μας οδηγούσε στα
πιο ανάποδα τέλη. Αλλά έχουμε λογικό για να μάς
κρυώνει τις λυσσασμένες ορμές μας, τις κεντιές τής
σάρκας, τους ασυγκράτητους πόθους μας. (Α,3)

Ο Ιάγος ουσιαστικά λέει το εξής: “Ω λογική, εσύ ’σαι θεά μου”· και ακριβώς το ίδιο πράγμα στην πραγματικότητα λέει και ο ένυττμουντ, όταν αναφωνεί

Ω φύση, εσύ ’σαι θεά μου. (Α,2)

Και οι δυο παρατηρήσεις είναι στην ουσία τους ουμανιστικές, γιατί σύμφωνα με τον ουμανισμό, η ανθρωπότητα είναι η κορυφή της ύπαρξης, και ορίζεται καθαυτή από τη λογική και τη φύση. Πέρα από τη λογική, που συνιστά το ανώτερο όριο της φύσης, αρχίζει το υπερφυσικό. Ο ουμανισμός, ο νατουραλισμός στην τέχνη και ο ορθολογισμός στη σκέψη, συμπαρελαύνουν κάτω από το λάβαρο της Αναγέννησης. Και είναι σαφώς ο ουμανισμός, η ορθολογιστική άρνηση του υπερανθρώπινου και του υπερφυσικού, που ο μεσαιωνικός Άμλετ εννοεί με τη λέξη “φιλοσοφία”, όταν λέει:

Είναι κι άλλα, Οράτιε,
στα ουράνια και στη γη που δεν τα ονειρεύτηκε
η φιλοσοφία μας.ⁱ (Ε,1)

Ούτε μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι ο Άμλετ απηχεί εδώ τις σκέψεις του ίδιου του Σαίξπηρ. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί για τον εξίσου μεσαιωνικό Δούκα της Βιέννης στο Με το Ίδιο Μέτρο όταν συνοψίζει την κακότητα του Μπαρναρντίνου, λέγοντας:

Άνθρωπε,
μου ’παν πως είσαι πλάσμα ξεροκέφαλο,
που άλλο απ’ τον κόσμο τούτον δεν καταλαβαίνεις. (Ε,1)

Στον Οθέλλο, αντίθετα με τον Άμλετ, η Κόλαση και το Καθαρτήριο παρουσιάζονται ξέχωρα και διαδοχικά. Ο Οθέλλος, σχεδόν στο σύνολό του καταπιάνεται με την κάθοδο στην Κόλαση: η ψυχή, προσωποποιημένη από τον Μαυριτανό, βυθίζεται σταδιακά στην άβυσσο της πλάνης, δηλαδή της σκέψης ότι το άσπρο είναι μαύρο και το μαύρο άσπρο, ότι το ψέμα είναι αλήθεια και η αλήθεια ψέμα. Αλλά παρότι η κάθοδος είναι σταδιακή, στο έργο δεν υπάρχει αντίστοιχη σταδιακή ανάπτυξη της ψυχής. Το πρώτο στάδιο του ταξιδιού γίνεται από πνευματική άποψη αποτελεσματικό μόνο όταν, στον πυθμένα της Κόλασης, η αλήθεια αποκαλύπτεται ξαφνικά στον Οθέλλο σαν μια έλλαμψη που φωτίζει εκ των υστέρων την όλη κάθοδό του στο σκότος και τον μεταμορφώνει μέσα σε μια στιγμή από θύμα σε σοφό άνθρωπο. Έπειτα ακολουθεί το Καθαρτήριο, το οποίο αποδίδεται εξίσου περιεκτικά. Αν και περιορίζεται σε λίγες γραμμές, η οδύνη που προκαλεί έχει τέτοια ένταση ώστε μας πείθει απόλυτα για την εξιλέωση και τον εξαγνισμό. Ο Οθέλλος προβλέπει όλα όσα μπορούν να τον χωρίσουν από τη Δυσδαιμόνα, αυτήν την ουράνια θέα, την Ημέρα της Κρίσης, όταν θα σμίξουμε στην κρίση, και ως εκ τούτου καταρρέει:

Χτυπάτε, διώχτε με, διάβηολοι, να μη βλέπω
τούτην την ουράνια θέα. Φυσάτε, ξανεμίστε με!
Βράστε με μες στο θειάφι, λούστε με στην άβυσσο
σε καταρράχτες από υγρή φωτιά. (Ε,2)

Έπειτα, από εκείνη τη στιγμή ώς το τέλος, μια βαθιά γαλήνη επικαλύπτει τη λύπη, σαν σημάδι ότι η εξιλέωση έχει τελεστεί.

Η παντοτινή ένωση της ψυχής με το Πνεύμα μετά τον θάνατο, δηλώνεται από τη φράση να σε φιλήσω…, λόγια του Οθέλλου ενώ αφήνει την τελευταία του πνοή, όπως και από το τραγικό φορτίο πάνω στο νεκρικό κρεβάτι,ⁱⁱ μια λεπτομέρεια στην οποία ο Σαίξπηρ έδωσε την ίδια βαρύτητα με το γεγονός του θανάτου του Ερρίκου του Δ΄ στην Αίθουσα της Ιερουσαλήμ.

Όλα εξηγούνται καθαρά στην αντικειμενική κρίση που κάνει ο Μαυριτανός για τον εαυτό του, όταν λέει στους Βενετούς ότι πρέπει να μιλούν γι’ αυτόν

για έναν που αγάπησε όχι συνετά, μόνον πάρα πολύ·
για έναν που εύκολα δε ζήλευε, μα τον φουσκοβάλαν
και μπλέχτηκε ώς την άκρη.

Με τα λόγια όχι συνετά, μόνον πάρα πολύ, δεν εννοεί πως είχε αγαπήσει τη Δυσδαιμόνα πάρα πολύ, αλλά, αντιθέτως, ότι δεν την είχε αγαπήσει αρκετά. Εδώ η σοφία δεν είναι κοσμική, τέτοια που θα μπορούσε να μετριάσει την ένταση του πάθους, αλλά σοφία με την ανώτερη έννοια, η οποία θα μπορούσε να ρίξει το φως της στον πυρετό του πάθους και να τον κάνει να δει ότι η Δυσδαιμόνα ήταν στην πραγματικότητα η ενσάρκωση της καλοσύνης. Έτσι θα μπορούσε να διαβλέψει τα τεχνάσματα του Ιάγου, ενώ μια αγάπη τυφλή,με πολύ περισσότερο πάθος παρά σοφία, τον έκανε εύκολο θύμα. Στο συγκεκριμένο έργο, αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει τον έκπτωτο άνθρωπο είναι η τυφλότητα που του αφήνει όμως ένα παραθυράκι για να σφυρηλατηθεί, δηλαδή, για να τον σφυρηλατήσει ο διάβολος, μέχρι που μπλέκεται ώς την άκρη και φτάνει να πιστεύει το ψέμα για αλήθεια.

Αντίθετα με τους άλλους ήρωες του Σαίξπηρ, ο Μαυριτανός παρουσιάζεται σχεδόν τέλειος στην αρχή του έργου, πράγμα που υποβοηθάει να γίνει πειστικό το γρήγορο πέρασμά του από το Καθαρτήριο. Όμως είναι σαν να απομένει ένα στοιχείο ώστε να φτάσει στην τελείωσή του, μια ιδιαίτερη σοφία, μια ιδιαίτερη θέαση των πραγμάτων. Τώρα, η κάθοδος στην Κόλαση για την ανακάλυψη των πιο σκοτεινών έξεων της ψυχής καθίσταται αναγκαία επειδή οι έξεις αυτές είναι ενσωματωμένες στην ψυχική ουσία και χρειάζεται να αποκαλυφτούν, να εξαγνιστούν και να ενσωματωθούν εκ νέου, γιατί, για να τελειωθεί η ψυχή πρέπει πρώτα να γίνει πλήρης Χάριτος. Το ζήτημα αυτό θα εξεταστεί πληρέστερα σε σχέση με Το Ίδιο Μέτρο. Προς το παρόν, αρκεί να έχουμε υπόψη μας ότι τα χαμένα και διαστρεβλωμένα στοιχεία πρέπει πρώτα να βρεθούν και έπειτα να εξαγνιστούν, και ότι η πορεία που μεσολαβεί μεταξύ της εύρεσης και του εξαγνισμού κρύβει μεγάλους κινδύνους. Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε την περίπτωση του Οθέλλου λέγοντας πως, όταν φτάνει στον πυθμένα της Κόλασης, ανακαλύπτει ένα άγνωστο ώς τότε τυφλό μάτι –δηλαδή αυτή την ιδιαίτερη θέαση των πραγμάτων–, που κείται στα βάθη της ψυχής του. Corruptio optimi pessima,ⁱⁱⁱ και εφόσον το μάτι αυτό, καθώς είναι κατ’ ουσίαν το πολυτιμότερο, αποτελεί επίσης το πιο ισχυρό ψυχικό στοιχείο, μπορεί να μεταδώσει την τυφλότητά του και στα υπόλοιπα στοιχεία της ψυχής· ο Οθέλλος πετάει μακριά το “ανεκτίμητο μαργαριτάρι”. Έπειτα ανατέλλει η αλήθεια. Ο Σαίξπηρ καταφέρνει εδώ να προκαλέσει στο κοινό μια τόσο ισχυρή εντύπωση που μόνο το δράμα, ανάμεσα σ’ όλες τις τέχνες, μπορεί να δημιουργήσει. Η αποκάλυψη από την Αιμιλία της αθωότητας της Δυσδαιμόνας και της μοχθηρίας του Ιάγου, η ακαριαία και εκτυφλωτικά σαφής απόδειξή της ότι το άσπρο είναι άσπρο και το μαύρο είναι μαύρο, έρχεται σαν ακτινοβόλο φως, σαν απροσμάχητη Θεία εντολή: “Γεννηθήτω φως”. Ο τυφλός οφθαλμός πληρώνεται με φως και παίρνει τη σωστή του θέση στην κορυφή της ψυχής. “Λίθον ὃν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκοδομοῦντες, οὗτος ἐγενήθη εἰς κεφαλὴν γωνίας· παρὰ Κυρίου ἐγένετο αὕτη, καὶ ἔστι θαυμαστὴ ἐν ὀφθαλμοῖς ἡμῶν”^iv.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

________________

• Martin Lings, Το μυστικό του Σαίξπηρ. Μετάφραση: Παναγιώτης Σουλτάνης. Πεμπτουσία 1991