• ΑΝΝΑ ΣΥΝΟΔΙΝΟΥ

“Μνημοσύνη, Μνημοσύνη
Μάννα των Θεών σεμνή”

Ο στίχος του αρχαίου Ποιητή ταιριάζει στη διάθεσή μου και στην ταπεινή μου προσπάθεια να σημειώσω στο “Τετράδιο” γενικές μαρτυρίες από την εποχή που ήταν Διευθυντής στο Εθνικό Θέατρο ο αείμνηστος Αιμίλιος Χουρμούζιος.

Η πολύτιμη και μεστή προσφορά του στο Ελληνικό Θέατρο πριν γίνει Διευθυντής στο Εθνικό, ολοκληρώθηκε από την ανεπανάληπτη για τα διοικητικά χρονικά του θεάτρου αυτού παρουσία του, που έμελλε να καταγραφεί στην ιστορία του πρώτου καλλιτεχνικού οργανισμού της χώρας μας ως “η λαμπρή εποχή του Εθνικού Θεάτρου που καθιερώθηκαν τα Επιδαύρια” υπέρτατος και εθνικός καλλιτεχνικός θεσμός.. Η αξία του Χουρμούζιου ως δημοσιογράφου, η πολύπλευρη πνευματική του προσωπικότητα και η πολιτική του δύναμη την εποχή που έγινε Διευθυντής στο Ε.Θ. τον αξίωσαν να πραγματοποιήσει ένα μεγάλο του όνειρο: Να εργαστεί ζυμωμένος, κρίνοντας και κρινόμενος, – αυτός ο μέγας θεωρητικός της Τέχνης – με τη σκόνη της σκηνής και το χώμα της ορχήστρας του αρχαίου θεάτρου. Φιλοδόξησε να γίνει εμπνευστής της πολιτιστικής πολιτικής της δεκαετίας του ’50 που για πολλά χρόνια μετά, η πολιτική αυτή, άφηνε γερά θεμέλια στο θεατρικό μέλλον του τόπου μας.

Έτσι, κάτω από την επιβλητική του “μπαγκέτα” οργανώθηκε ο μακροπρόθεσμος προγραμματισμός και η λειτουργία του Εθνικού Θεάτρου με άσφαλτο τρόπο και δημιουργήθηκε η μεγάλη εποχή του 1955-1964. Μια εποχή που η Ελλάδα – μετά τις θύελλες και τις υπόλοιπες απώλειες του πολέμου και του εσωτερικού σπαραγμού – ήταν ανάγκη να ανασυντάξει τις πνευματικές και καλλιτεχνικές της δυνάμεις.

Όπου κι αν κοιτάξουμε την ιστορία μας θα παρατηρήσουμε πως μετά από μια εθνική καταστροφή και το ρήμαγμα των ανθρώπων, ακολουθεί η μοιραία περισυλλογή του έμψυχου υλικού που θα ξαναεπιστρατέψει τις πέραν “του στρατού και της πολιτικής” δυνάμεις, για να γυρίσουν πίσω στις ρίζες, να πάρουν και να δώσουν δύναμη, να πορευτούν στο μέλλον με σιγουριά. Ας θυμηθούμε τον Σικελιανό όταν μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, οδηγώντας μεγάλο μέρος της πνευματικής Ελλάδας στους Δελφούς, θεμελίωσε την έναρξη της αναβίωσης του Αρχαίου Ελληνικού Δράματος. Μας έδειξε από κει ψηλά, από του Παρνασσού τις ράχες, το δρόμο που θα ακολουθούσε το νεοελληνικό θέατρο. Κι ο δρόμος αυτός του Ελληνικού Θεάτρου δεν μπορεί να είναι άσχετος από την πνευματική κληρονομιά του. Ας μην ξεχνάμε και λαούς που συντρίφτηκαν κι έγιναν λιώμα, όπως οι Γερμανοί. Την δεκαετία του ’50 – όταν η Ευρώπη ανασυγκροτείται – η δυτική Γερμανία ξαναμεταφράζει τους Έλληνες τραγικούς Ποιητές μέσα από την νέα γερμανική γλώσσα για να λάβει, μετά τις φοβερές εμπειρίες του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, ακέραιη “τη γεύση του τραγικού Λόγου”.

Η Ελλάδα δίνει τον τόνο και την ευκαιρία για παγκόσμια συνεργασία στον τομέα αυτό δια του Εθνικού της Θεάτρου. Η αρχαία Ελληνική Τραγωδία είναι ανεξάντλητη και κατά περιόδους η άνθησή της ή η απουσία της αλλά και οι επιθέσεις που υφίσταται (αισθητικές και πολιτικές) στην πνευματική ζωή ενός τόπου, φανερώνουν κάθε φορά την έμφαση που υπαγορεύουν οι κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες. Αν παίρνω παράδειγμα τη δυτική Γερμανία είναι γιατί από κει γύρισαν οι πρώτοι σπουδαγμένοι μας δάσκαλοι. Θωμάς Οικονόμου, Φώτος Πολίτης, Δημήτρης Ροντήρης, Τάκης Μουζενίδης, Πέλος Κατσέλης, κι άλλοι θεατράνθρωποι – καλλιτέχνες που κυρίως σπούδασαν την τέχνη τους στη Γερμανία και σε πολλές περιπτώσεις συνεργάστηκαν με το Θέατρο. Μεταφραστές, μουσικοί, ζωγράφοι, χορογράφοι, ηθοποιοί.

Βλέπουμε, λοιπόν,στην δυτική Γερμανία τον μέγα Σαντεβίλ να ξαναμεταφράζει τους αρχαίους γυρνώντας ολοταχώς πίσω και ξαναρχίζοντας απ’ την αρχή. Ο Καρλ Ορφ συνθέτει την “Αντιγόνη” και τον “Οιδίποδα Τύραννο”. Οι Γερμανοί έχουν μελετήσει βαθιά τους αρχαίους και τους διδάσκουν.

Και μεις τι έχουμε κάνει ώς το 1950 με τα αρχαία Δράματα; Έχουμε “παράδοση” στον τομέα της ερμηνείας τους; Τα γνωρίζουμε από το σχολείο μας, τα Ελληνόπουλα; Μας διδάσκονται ως βασική ύλη Παιδείας Ελληνικής; – Όχι. Εκτός αν θεωρήθηκε διδασκαλία των αρχαίων Δραμάτων στα σχολεία μας ο εκπαιδευτικός βασανισμός της “Αντιγόνης” του Σοφοκλέους δια του μαθήματος του Συντακτικού.

Ο Χουρμούζιος και η εποχή του, δέθηκε με το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο. Από τις στήλες της “Καθημερινής” αρθρογραφούσε με πύρινη πέννα για το αρχαίο δράμα, έκρινε, φιλοσοφούσε, προκαλούσε τον διάλογο – συχνά οξύ και έντονο με τους διαφωνούντες, πάντα με πάθος “περί το αρχαίο δράμα”.

Η διήγησή μου, για την “εποχή του Χουρμούζιου στο Εθνικό Θέατρο”, δεν έχει σκοπό να εκθειάσει τις μέρες εκείνες που όλοι μας τότε, παλαιοί και νέοι, δίναμε και παίρναμε ό,τι καλύτερο από την υπόθεση που λέγεται Θέατρο, αλλά και μέσα από τα πολλά που έγιναν σε μια εποχή που καταχωρήθηκε στη συνείδησή μας και στα χρονικά του νεοελληνικού θεάτρου “μεγάλη”– θεωρώ χρέος – να αναφερθεί στα πιο χαρακτηριστικά συμβάντα.

Η είσοδος του “Αιμ. Χ.” στο Εθνικό έγινε με την έξοδο του Ροντήρη από το Εθνικό. Για μας, τα παιδιά του Ροντήρη, το πλήγμα ήταν βαρύ γιατί ο Αιμ. Χ. Ήταν “σκληρός” κριτικός για όλους, ήταν ο στυλοβάτης του Κουν-ισμού κι ακόμα γιατί έμπαινε στο Εθνικό με το ζεύγος Παξινού-Μινωτή που λόγω καλλιτεχνικής μεγαλοσύνης, αλλά κυρίως λόγω επαγγελματικού δυναμισμού θα δέσποζαν στο δραματολόγιο. Ούτε λίγο ούτε πολύ είχε δημιουργηθεί τότε η εντύπωση πως το Ε.Θ. θα καταστρεφόταν και το μεγάλο ποσοστό των ηθοποιών και του τεχνικού προσωπικού κρίνοντας και την πράγματι άδικη έξοδο του Ροντήρη, μάλλον αντιμετώπιζε τον Χουρμούζιο με εχθρότητα,– Αργά ή γρήγορα όμως η θεατρική “πιάτσα” κατανοούσε πως το Ε.Θ. μέσα στη γενική προσπάθεια εξισορροπήσεως των Ελληνικών προβλημάτων – εθνικών, οικονομικών, κοινωνικών –, αναλάμβανε να δώσει μια πολιτιστική μάχη από τις πιο δύσκολες. Χρειαζόταν να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις λειτουργίας του με τρόπο ώστε να μην πάει χαμένο ένα ανεκτίμητο παρελθόν, να σηκώσει το βάρος της παράδοσης μαζί με την ανανεωτική αντίληψη του παρόντος και το πιο σπουδαίο να τροφοδοτήσει το φυτώριο των καλλιτεχνικών δυνάμεων με νέο αίμα για να στηριχτεί το μέλλον.

Με δυο λόγια ο προγραμματισμός της λειτουργίας του Ε.Θ. έπρεπε να χαράξει έντονα και άμεσα την μελλοντική πορεία ενός κρατικού οργανισμού που η υπερεπείγουσα κινητοποίησή του άγγιζε τα όρια πολιτιστικής άμυνας μαζί και επίθεσης.

Άννα Συνοδινού (Ιφιγένεια), θίασος. Ιφιγένεια η εν Αυλίδι (1957). Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, 15/06/1957 – 15/06/1957

Μέσα από τον καθρέφτη του Εθνικού Θεάτρου η Ελλάδα θα ’βλεπε το καλλιτεχνικό της ανέβασμα.

Τι έπρεπε λοιπόν να κάνει ο Χουρμούζιος; Οργάνωσε τη λειτουργία του Ε.Θ. και προγραμμάτισε τις δραστηριότητές του έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στον ιδρυτικό του προορισμό και παράλληλα να ανοίγει ορίζοντες παγκόσμιας προβολής και άμιλλας.

Σ’ όλες τις φάσεις της θεατρικής ζωής του τόπου, οσάκις το Ε.Θ. κρατούσε σε υψηλό επίπεδο τις παραστάσεις του, ήταν ο δείκτης ευρύτερου πολιτιστικού επιπέδου στην εν γένει πνευματική ζωή του τόπου, αλλά ειδικότερα ήταν δείκτης εύφορης και υψηλής θεατρικής στάθμης. Η καλλιτεχνική άμιλλα των θιάσων των κρατικών σκηνών και του ελευθέρου θεάτρου είχε αυτόματα δημιουργηθεί μετά την ενισχυμένη σύνθεση του θιάσου του Εθνικού, και το ενδιαφέρον δραματολόγιο της κάθε περιόδου.

Για να καλυφθούν οι ανάγκες του δραματολογίου, ο αριθμός των παραστάσεων Αθηνών-επαρχιών με τα φεστιβάλ σε πολλές περιοχές της χώρας και οι περιοδείες του εξωτερικού, ο Χουρμούζιος με τους συνεργάτες του επιστράτευσαν όσο καλλιτεχνικό δυναμικό μπορούσαν περισσότερο, αξιοποιώντας δίπλα τους σπουδαίους και πολλούς τεχνίτες του Λόγου και της Σκηνής, τα ελπιδοφόρα “ταλέντα”, τα νέα θεατρικά πρόσωπα που έμελλε από την εποχή εκείνη να εξελιχθούν σε προσωπικότητες της θεατρικής μας ζωής.

Ο αριθμός των πρωταγωνιστών ήταν μεγάλος.– Σκηνοθέτες που σκηνοθέτησαν ό,τι ποθούσε η καρδιά τους με κορυφαίο τον Μινωτή στις σκηνοθεσίες και τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Κι ο Ροντήρης δέχτηκε την πρόσκληση του Χουρμούζιου το 1959 να ανεβάσει την “Ορέστεια”. Ένα λαμπρό επιτελείο, το “βαρύ πυροβολικό” του θεάτρου από ενδυματολόγους, σκηνογράφους, μουσικούς, μεταφραστές και δεκάδες συντελεστές που χωρίς αυτούς η αυλαία δεν ανοίγει.

Νέες μεταφράσεις που αποδίδουν μια νέα σκηνική γλώσσα και αναδείχνουν τον τραγικό Λόγο ή την Αττική Κωμωδία.

Ιεραρχία στους μισθούς και στις διανομές, με ορισμένες καινοτομίες στην ανάθεση μεγάλων ρόλων στους νεότερους. Σεβασμός και τάξη στους όρους εργασίας. Ωράρια εργασίας υπήρχαν για την κρατική υπηρεσία του Εθνικού αλλά ωράριο εργασίας-δοκιμών δεν υπήρχε στην συνείδηση και στην πρακτική ανάγκη των ηθοποιών να ξαναπροσπαθήσουν ώρες ατελείωτες στη σκηνή.

Η καθιέρωση των Επιδαυρίων που αποτέλεσε απ’ το 1955 κιόλας – μετά την σημαδιακή επιτυχία της “Εκάβης” με την Παξινού – ένα θεατρικό θεσμό στην υπηρεσία του Έθνους, σήμανε για τον θίασο του Εθνικού Θεάτρου την καμπάνα ενός αποστολικού προορισμού που εξουδετέρωνε πολλές φορές τα επαγγελματικά συμφέροντα των εργαζομένων.– Η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή με Υπουργό Προεδρίας της Κυβερνήσεως τον Κωνσταντίνο Τσάτσο και με Διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου τον Αιμίλιο Χουρμούζιο είχαν επιτύχει το ιστορικό ξεκίνημα μιας πολιτιστικής πολιτικής, αντάξιας ενός λαού που η πολιτική ζωή της χώρας μας του χρωστά πολλά.

Το 1955 η κυβέρνηση Καραμανλή ίδρυε το Φεστιβάλ Αθηνών. Η Αθήνα ονομάστηκε “σταυροδρόμι πολιτισμού”. Η τίτλος δεν διαψεύστηκε. Στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού έδρεψαν δάφνες δικοί μας και ξένοι, μικροί και μεγάλοι καλλιτέχνες και το κοινό παραληρούσε από ενθουσιασμό και επευφημίες γιατί είχε την τύχη κάτω από τον Παρθενώνα να απολαμβάνει και νας ζει μεγάλες ώρες πολιτισμού. Ευτυχώς το φαινόμενο συνεχίζεται και σήμερα.

Έτσι το επίπεδο της Τέχνης ανέβηκε. Το κύρος της καλλιτεχνικής Ελλάδας ορθοπόδησε από την εποχή εκείνη που τεράστια ονόματα του Διεθνούς πνευματικο-καλλιτεχνικού στερεώματος εμφανίζονταν στο Φεστιβάλ Αθηνών.

Από το 1956 ο λόφος του Λυκαβηττού ήταν περήφανα τυλιγμένος με τη διαφημιστική λωρίδα “Επιδαύρια”.

Τότε ξεκίνησαν και τα “Δωδωναία”, ένας άλλος θεσμός που αξίωσε τους ηθοποιούς του Εθνικού να παρουσιάσουν σε παγκόσμια “πρώτη” παράσταση την “Ανδρομάχη” του Ευριπίδη στο Αρχαίο θέατρο της Δωδώνης. Ο Χουρμούζιος και ο Φρόντζος – ο πρόεδρος της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών – είχαν συνεργαστεί για την μεγάλη αυτή παράσταση. Την εποχή εκείνη φυσικά δεν υπήρχαν τα Ι.Χ. αυτοκίνητα. Χωρίς υπερβολή, το κοινό της Ηπείρου πορεύονταν προς το θέατρο με τα τετράποδα ζώα του για συγκοινωνιακό μέσο και μόνο ελάχιστα αυτοκίνητα κυκλοφορούσαν. Ο ΕΟΤ, με την Υπηρεσία Τουριστικών Εκδηλώσεων, τη δεκαετία του 1950 – τότε, “πρώτη φορά” πραγματοποίησε πολιτιστική αποκέντρωση με την οργάνωση χιλιάδων παραστάσεων στις οποίες έλαβαν μέρος σπουδαίοι καλλιτέχνες. Άνοιξαν όλα τα αρχαία θέατρα. Δημιουργήθηκαν τα “Δημήτρια” στη Θεσσαλονίκη.

Έχει σημασία να αναφερθεί πως το Εθνικό Θέατρο έδωσε τον τόνο και το πνεύμα αυτού του καλλιτεχνικού ξεσηκωμού. Το ρεύμα που περιτρέχει την καλλιτεχνική εξόρμηση του Εθνικού, κάπου συναντιέται και με την προσδοκία των άλλων.

Η πολύπλευρη προσωπικότητα του Χουρμούζιου ήταν το κλειδί για την επιτυχή έκβαση δύσκολων αιτημάτων της θεατρικής εννεαετούς περιόδου του ’55-64. Ο Χουρμούζιος ήταν ερευνητής, διδάσκαλος και κριτικός της θεατρικής Τέχνης. Αλλά δεν ήταν “εστέτ”. Διανοούμενος, γνώστης όλου του πνευματικού έργου αλλά και των προσώπων που εξέφραζαν τα Γράμματα και τις Τέχνες της πατρίδας μας, είχε σαφή αντίληψη των δυνατοτήτων τους και βοήθησε όσο περνούσε από το χέρι του την άνθηση του πολιτιστικού γίγνεσθαι της εποχής του. Παρακολουθούσε χάρη στη γλωσσομάθειά του και με την άνεση που του πρόσφερε το ευρύ δημοσιογραφικό του πόστο, την πνευματική και καλλιτεχνική Δύση. Την Ευρώπη και την Αμερική. Πίστευε πως οι αξίες του αρχαίου και νεότερου Ελληνικού Πνεύματος που σφυρηλατήθηκαν με τους αγώνες του Λαού μας για τη Δημοκρατία και την Ελευθερία μπορούν και πρέπει να αποτελούν την κορυφαία καθοδηγητική βάση και δύναμη του πολιτιστικού μας παρόντος και μέλλοντος. Ο ίδιος, , αρνητής του κομμουνιστικού δογματισμού – που στρατεύει την Τέχνη και την χρησιμοποιεί στην υπηρεσία του κόμματος – και, έχοντας πικρές εμπειρίες από το παρελθόν, αφήνει την πολιτική έξω από την πόρτα του Εθνικού Θεάτρου στις σχέσεις του με τους καλλιτέχνες. Διατηρεί αμερόληπτα κριτήρια στην πρόσληψη των συνεργατών του και δεν συνδυάζει σε καμιά περίπτωση την πολιτική τοποθέτηση των καλλιτεχνών με την προσφορά τους στο θέατρο.

Το πιο χτυπητό παράδειγμα είναι η περίπτωση Ιάνη Ξενάκη, που έχει φύγει από την Ελλάδα – νομίζω το 1944 – και δεν μπορεί να γυρίσει γιατί ο νόμος για λιποταξία από το στρατό καθορίζει την ποινή του θανάτου. Ο Σολομός ζητά από τον Χουρμούζιο – για να ανεβάσει τις “Ικέτιδες”– 40 πρωταγωνίστριες και τη μουσική του Ξενάκη. Κατεβαίνουμε όλες οι γυναίκες του θιάσου στην ορχήστρα – πλην Παξινού, της Αρώνη που δεν παίζει ώς τότε τραγωδία και της Μανωλίδου που δεν έχει παίξει ούτε τραγωδία ούτε κωμωδία στο αρχαίο θέατρο. Με τον Ξενάκη τι θα γίνει; Ο νόμος δεν παρακάμπτεται εκτός αν έρθει ο ενδιαφερόμενος για να… τουφεκιστεί μετά την πρεμιέρα! Ο Χουρμούζιος σε απόγνωση. Μου αναθέτει να επισκεφθώ τον τότε Υπουργό Εσωτερικών Ευάγγελο Καλαντζή και να του ζητήσω να επιτρέψει την είσοδο του Ξενάκη στην Ελλάδα με ειδική διαταγή. Η άδεια δόθηκε. Ο Ξενάκης όμως παραγγέλνει ότι δεν δέχεται την εξαίρεση και μόνο όταν καταργηθεί ο νόμος για όλους τους Έλληνες της δικής του περιπτώσεως θα έρθει. Ο Χουρμούζιος βλέπει να ματαιώνεται το ανέβασμα των “Ικέτιδων” γιατί ο Σολομός επιμένει για τον Ξενάκη. Σανίδα σωτηρίας η Έλλη Νικολαΐδου που δέχεται να ταξιδέψει στο Παρίσι, να παραλάβει την μουσική μαζί με τις οδηγίες του Ιάνη Ξενάκη. Επιστρέφει, μας διδάσκει τη μουσική. Η πρώτη σκηνοθετική εργασία του Σολομού στην τραγωδία – έπειτα από την “αποκλειστικότητα” των σκηνοθεσιών του σε κωμωδίες -σημειώνει σταθμό δημιουργίας ερμηνευτικής σ’ ένα τόσο δύσκολο και δυσπρόσιτο έργο. Αποθεώνονται ο Σολομός, ο Χορός, η Νικολαΐδου, ο Μόραλης, η Αγάπη Ευαγγελίδη, κι όλοι οι συντελεστές. Η κριτική ομόφωνα επαινεί κι ως και η πάντα γκρινιάζουσα Άλκης Θρύλος γράφει ύμνο στη “Νέα Εστία”. Το ρίγος της τραγωδίας κατέχει το κοινό στο κοίλο τού υπέροχου θεάτρου του Πολυκλείτου ώς αργά τη νύχτα που οι παρέες έχουν μείνει να χαρούν το θείο περιβάλλον του Ασκληπιείου.

Στις σημειώσεις μου αυτές δεν κρατώ χρονολογική σειρά γι’ αυτό δεν πρέπει να ξαφνιάσει αν αναφέρομαι πρωθύστερα στα γεγονότα. Θυμάμαι τομείς και μεγάλες ώρες κι έτσι τις καταγράφω.

***

Το Εθνικό Θέατρο ταξίδευε στις ξένες πρωτεύουσες με παραστάσεις αρχαίων δραμάτων. Μια μεγάλη στιγμή του Ε.Θ. ήταν η κάθοδος του Ελλαδίτικου θιάσου στην Κύπρο όταν ανακηρύχτηκε Ανεξάρτητη Κυπριακή Δημοκρατία. Το άνοιγμα του αρχαίου θεάτρου της Σαλαμίνας με την “Ελένη” του Ευριπίδη και οι παραστάσεις στο αρχαίο θέατρο του Κουρίου και στο Κάστρο τής Κερύνειας, είναι ίσως μερικές από τις πιο συγκλονιστικές εθνικές υποθήκες του Ε.Θ. στο βωμό του Ελληνικού Πολιτισμού και της πνευματικής Παραδόσεως. Παίζαμε την “Ελένη” του Ευριπίδη στο αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας και στα λόγια του Τεύκρου προς την Ελένη:

Μου ’δωσε ο Απόλλωνας εντολή να ’ρθω στην Κύπρο
που είναι τόσο ωραία,

η φράση στα αρχαία ελληνικά:

“…ἐς γῆν ἐναλίαν Κύπρον, οὗ μ᾽ ἐθέσπισεν
οἰκεῖν Ἀπόλλων, ὄνομα νησιωτικὸν
Σαλαμῖνα θέμενον τῆς ἐκεῖ χάριν πάτρας.”,

το θέατρο σείστηκε από κλάμα και χειροκρότημα, ναι – Πατριωτικό! Ο Χουρμούζιος ήταν Κύπριος, από τη Λεμεσό. Το μεγάλο του όνειρο κι ο καημός του ήταν το δράμα στο νησί. Όταν απελευθερώθηκε η Κύπρος ετοίμαζε με ενθουσιασμό την κάθοδο του θιάσου του Ε.Θ. στην Κύπρο. Η υποδοχή ήταν συγκλονιστική. Σημαίες, βάγια, λουλούδια, μουσικές, κλάματα, αγκαλιές. Μια Κύπρος έκλαιγε από χαρά και πόνο. Ο Μακάριος εκφωνούσε λόγους εθνικού μεγαλείου. Μίλαγε ασταμάτητα για την πολυπόθητη λευτεριά. Για την Αρχαία την Νέα Κύπρο. Στο αρχιεπισκοπικό μέγαρο μάς έκανε σχεδόν διάλεξη για τους αρχαίους ποιητές απαγγέλλοντας στίχους στην αρχαία ελληνική γλώσσα.

Η Κύπρος για τον Χουρμούζιο και οι παραστάσεις μας εκεί ήταν η απόλυτη επιβεβαίωση της έννοιας “επιστροφή στις ρίζες”. Και πιο βαθιά ρίζα μας από το Θέατρο ίσως δεν υπάρχει. Η αναβίωση της θεατρικής κληρονομιάς μας στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο είχε αρχίσει. Αλλά ο Χουρμούζιος είχε προγραμματίσει την αναπαλαίωση όλων των αρχαίων θεάτρων με πρώτο το αρχαίο θέατρο του Διονύσου. Στον υπέροχο εκείνο χώρο θα οργάνωνε το Εθνικό Θέατρο Διεθνείς Δραματικούς αγώνες. Στο Ηρώδειο – μετά την παγκόσμια καθιέρωση του Φεστιβάλ Αθηνών – οι ημερομηνίες που περίσσευαν για παραστάσεις του Εθνικού ήταν λίγες. Και εξάλλου η ακουστική του Ηρωδείου με τις αναστηλώσεις των κερκίδων είχε φοβερά αλλοιωθεί. Ο ενθουσιασμός της Διοικήσεως του Εθνικού Θεάτρου για τη δημιουργία χώρων ήταν μεγάλος. Ακόμα μια κατάκτηση για ένα μελλοντικό κτίσμα χειμερινό ήταν οι πολυάριθμες απαλλοτριώσεις των γύρω από το Ε.Θ. στο τετράγωνο της Κουμουνδούρου και Μενάνδρου για να κτιστεί το Νέο Θέατρο. Η Δεύτερη Σκηνή είχε γίνει. Ο Χουρμούζιος έλεγε: “Οι παραστάσεις των Φεστιβάλ απέδωσαν πολλά χρήματα. Είναι χρήματα των ηθοποιών. Θα τα ξοδέψουμε για ένα δεύτερο πιο σύγχρονο και μεγάλο θέατρο”. Όταν έφευγε από το Εθνικό το 1964 έλεγε πως το θέατρο αυτό δεν θα χτιστεί. Και δεν ανησυχούσε άδικα. Είκοσι χρόνια πέρασαν και με “σαρανταπέντε μάστορους κι εξήντα μαθητάδες” τίποτα δεν έχει γίνει. Μια τεράστια λακκούβα χάσκει εκεί που έπρεπε να υπάρχει σήμερα ένα θέατρο. Είναι κι αυτό μια θλιβερή επαναβεβαίωση της κακοδαιμονίας των Ελλήνων που δεν μπορούμε να συνεχίσουμε ένα έργο που ξεκίνησε κάποιος άλλος…

Δεν ήταν μόνο οι κτιριακές δυσκολίες αλλά και οι διαρκείς ενδοθιασικές δυσκολίες που δημιουργούσαν αναπόφευκτα και δικαιολογημένα άλλωστε οι “βεντετισμοί” των πρωταγωνιστών. Τα “ιερά τέρατα” μαζεμένα στο Θέατρο της οδού Αγίου Κωνσταντίνου δεν έχουν μόνο καλές πλευρές. Δημιουργούν και φασαρίες. Ο Χουρμούζιος αντιμετώπιζε τις δυσκολίες αυτές με μια πετυχημένη συνταγή. Δημιουργού “αντίπαλον δέος” για όλους. Γιατί οι ηθοποιοί όταν είμαστε μαζεμένοι σε ένα θίασο τόσο πολλοί, ενδιαφερόμεθα για το τι δεν θα παίξουν οι άλλοι κι όχι για το τι θα παίξουμε εμείς…

Θεωρείται κατόρθωμα του Χουρμούζιου πως είμαστε όλοι ευχαριστημένοι και παίξαμε και τόσους πολλούς ρόλους όλοι μας.

Οι πόρτες του θεάτρου ήταν ανοιχτές. Το θεατρικό “ήθος” και η αντίληψη του καλού αγώνα στη σκηνή και στην ορχήστρα υπερίσχυε από τις ανθρώπινες αδυναμίες και τις εύλογες φιλοδοξίες. Γίγαντες της υποκριτικής τέχνης μαθήτευαν κάτω από το βάρος της ευθύνης για την ερμηνεία των μεγάλων ρόλων. Ο Χουρμούζιος πίστευε πως δεν έπρεπε κανείς, χωρίς θητεία, χωρίς σπουδές να αναλαμβάνει ευθύνες ερμηνείας ρόλων. Κρατούσε την καλλιτεχνική αυστηρότητα και διαφύλαττε τους κανόνες του επαγγελματικού και καλλιτεχνικού ήθους. Είχε προτείνει το σύστημα του Γαλλικού θιάσου – της Κομεντί Φρανσαίζ – στην εργασιακή μας σχέση με το Εθνικό. Να γίνουμε “εταίροι” με προοπτική συμβολαίου μακροχρόνιου. Ήταν μια ενδιαφέρουσα μορφή συμβολαίου αλλά δεν ευδοκίμησε η πρόταση.

Παράλληλα με τις άλλες του δραστηριότητες το Ε.Θ. εκστρατεύει και στο εξωτερικό. Παρίσι και Βενετία. Στο Παρίσι το θεατρικό Φεστιβάλ των Εθνών αποτελεί την κορυφαία εκδήλωση της Ευρωπαϊκής θεατρικής κουλτούρας και στεγάζεται τα δυο πρώτα χρόνια στο θέατρο της Σάρας Μπερνάρ και μετά στην αίθουσα του θεάτρου των Ηλυσίων Πεδίων.

***

Στις 25 Μαρτίου 1959 γίνεται το “άνοιγμα” του φεστιβάλ αυτού με τιμητική παραχώρηση της πρεμιέρας στο Εθνικό Θέατρο. Στο πρόγραμμα η “Μήδεια”, η “Ιφιγένεια εν Αυλίδι” και η “Λυσιστράτη”. Τρεις σκηνοθέτες, Μινωτής, Μιχαηλίδης, Σολομός, δίνουν δείγμα της γραφής των Ελλήνων στην αναβίωση των αρχαίων Ελληνικών Δραμάτων. Τρεις πρωταγωνίστριες αποθεώνονται: Παξινού – Συνοδινού – Αρώνη. Ο Χουρμούζιος δίνει την εθνική πολιτιστική μάχη, την κερδίζει και η Ελλάδα διαπιστεύεται στην καρδιά της καλλιτεχνικής Ευρώπης – το Παρίσι – με όλες τις τιμητικές περγαμηνές. Οι εφημερίδες και τα καλλιτεχνικά περιοδικά – οι ανταποκρίσεις προς όλο τον κόσμο μιλούν για “λαμπρό άνοιγμα του θεάτρου των Εθνών με τον θίασο του Εθνικού Θεάτρου της Ελλάδος”. Ο Χουρμούζιος έχει δικαιωθεί. Αλλά και η Αμερική στο πρόσωπο της μεγάλης δραματικής ηθοποιού Κυρίας Έλεν Χαίηζ ζητά να τιμήσει την Ελλάδα και να τιμηθεί από αυτήν. Η διάσημη Αμερικανίδα ηθοποιός παρακολουθεί αθέατη στο Ηρώδειο την γενική δοκιμή της “Ιφιγένειας εν Ταύροις”. Συνεπαρμένη από τα μηνύματα των αρχαίων Ποιητών, συλλαμβάνοντας την μεγάλη προσπάθεια που συντελείται στη χώρα μας για τη8ν ποιότητα της τέχνης στο θέατρο, δηλώνει στον Τύπο πως η Αμερική έχει πολλά να διδαχθεί από την Ελλάδα – χωρίς να πει τίποτα στους εδώ – επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη – ως μέλος της τιμητικής Επιτροπής του “Λίνκολν Σέντερ”της Ουάσιγκτον, προτείνει να γίνει το τιμητικό άνοιγμά του με μια παράσταση αρχαίας τραγωδίας από τον Θίασο (του Ε.Θ.). Η πρότασή της απορρίπτεται, το Λίνκολν Σέντερ κάνει έναρξη με το έργο του Άρθουρ Μίλερ “Μετά την πτώση” (χωρίς επιτυχία) και η Έλεν Χαίηζ μού γράφει πως: “…στην Αμερική, σήμερα, μπορεί να κατασκευάζουμε τα μεγαλύτερα και καλύτερα ψυγεία αλλά δεν είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε γιατί χρειάζεται να προτιμήσουμε για το ‘άνοιγμα’ του Λίνκολν Σέντερ μια παράσταση Αρχαίου Δράματος από την Ελλάδα!

Ο Χουρμούζιος αργότερα παίρνει επιστολή από τον Λευκό Οίκο για να φιλοξενηθεί ο περιοδεύων θίασος της Α.Ν.Τ.Α. με επικεφαλής την Έλεν Χαίηζ, όπου έδωσε πράγματι τρεις θαυμάσιες παραστάσεις με σύγχρονα Αμερικάνικα έργα. Ανταπόδοση στη φιλοξενία μας δεν έγινε.

***

Στο βιβλίο του “Το αρχαίο δράμα – Έργα Ε΄-Μελετήματα, στις “Εκδόσεις των Φίλων” 1978, ο Χουρμούζιος αναλύει τις θέσεις και τις κατασταλαγμένες απόψεις του για το αρχαίο δράμα. Για μας τους ανθρώπους του θεάτρου, όσοι μάλιστα ζήσαμε την εποχή του Χουρμούζιου, το μελέτημα αυτό είναι μια θεωρητική απαρίθμηση των όσων διδαχθήκαμε και δεν είναι διόλου σκέτη “θεωρία” γιατί ζήσαμε την πραγμάτωσή τους.

Στα κεφάλαια: Σύγχρονη ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας – ο Άρτιος Λόγος – το μέλλον της Τραγωδίας, μα και σε όλα τα άλλα θα βρει η σημερινή σπουδάζουσα νεολαία των δραματικών σπουδών, μιαν επιβοηθητική εμπειρία αλλά και μια χρήσιμη γνώση για το τι προηγήθηκε στον τομέα αυτό.

***

Μετέχω στο πνευματικό μνημόσυνο του Αιμίλιου Χουρμούζιου με τούτο το κείμενο στο “Τετράδιο” με βαθύ σεβασμό στη μνήμη ενός ανθρώπου που έδωσε ό,τι καλύτερο μπορούσε στην ιδέα του Θεάτρου. Αναθυμάμαι με πολλή συγκίνηση όλους όσοι με βοήθησαν, με δίδαξαν, με τίμησαν. Υπήρξαμε ευτυχισμένοι οι νέοι ηθοποιοί που βρεθήκαμε στα χέρια του δασκάλου μας του Ροντήρη και η διδασκαλία του μάς στήριξε την εποχή των μεγάλων απαιτήσεων στη σκηνή του Εθνικού και στις ορχήστρες των αρχαίων μας θεάτρων.

Ο Χουρμούζιος στο κεφάλαιο “Λίγα περί αττικής κωμωδίας” του βιβλίου του για το αρχαίο δράμα γράφει για το πρόβλημα του “εκσυγχρονισμού” του Αριστοφάνη και την αναγκαιότητα της βωμολοχίας τότε και σήμερα χτυπώντας αυτούς που δεν επιθυμούν να καταλάβουν πως η βωμολοχία είναι στοιχείο δευτερεύον στον Αριστοφάνη. Και καταλήγει: – “…Η καλλιτεχνική απόλαυση έχει ως προϋπόθεση την πνευματική καλλιέργεια και προετοιμασία. Κι αυτή είναι προϋπόθεση καθαρά ατομική. Η διδασκαλία του αρχαίου δράματος δεν είναι απλώς θέατρο. Ή, καλύτερα, δεν πρέπει να είναι απλώς θέατρο. Πρέπει να είναι και παιδεία μαζί”.

Κάποτε ο Χουρμούζιος σταμάτησε την γενική δοκιμή μιας κωμωδίας για να συμμαζευτεί μια προβιά που φορούσε ο αείμνηστος Χριστόφορος Νέζερ και θύμιζε το σχήμα της ένα χυδαίο και υπερβολικό φαλλό. Το τι θα έγραφε σήμερα ο Αιμ. Χ., που η χυδαιότητα, κι ο τσαρλατανισμός έχουν γεμίσει τα αρχαία μας θέατρα, μπορούμε να το φανταστούμε. Η υπερπαραγωγή των παραστάσεων και η τουριστική αντίληψη που περιβάλλει πλέον τα φεστιβάλ μας, ακόμα και η ασχετοσύνη των διαφόρων “σκηνοθετών” ή και “των τραγωδών ηθοποιών” τείνουν να καταστρέψουν κάτι που κατακτήθηκε με κόπο, με έξοδα και την εμπιστοσύνη του κοινού. Το κύρος των παραστάσεων ενός θεατρικού οργανισμού όπως το Εθνικό Θέατρο δεν πρέπει να τρωθεί.

Ο Αιμίλιος Χουρμούζιος μια δεκαετία προσπάθησε με τους συνεργάτες του, με ευθύνη και συναίσθηση μιας υψηλής αποστολής, να κρατήσει όρθια τη σημαία του Ελληνικού θεάτρου. Στάθηκε κορυφαίος του Χορού. Οφείλουμε να το θυμόμαστε και να τιμάμε την προσφορά του, να διατηρούμε την παράδοση, γιατί μας χρειάζεται.

____________________

• Πρώτη δημοσίευση: Σημείον του Αιμ. Χουρμούζιου. “Τετράδια Ευθύνης” 20, 1983.

• Κεντρική φωτογραφία: Άννα Ραυτοπούλου (Θεράπαινα), Άννα Συνοδινού (Ανδρομάχη). Ανδρομάχη (1963). Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή, 31/08/1963 – 01/09/1963