• ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΠΑΘΗΣ

Ο Ντοστογιέφσκι δεν έγραψε ή μάλλον δεν δημοσίευσε ούτε μια σελίδα ούτε μια σκηνή θεατρικού κειμένου. Για την ακρίβεια, όπως λένε οι βιογράφοι του, στα νεανικά του χρόνια δοκίμασε να γράψει ιστορικά δράματα, στ’ αχνάρια του Σίλερ και του Πούσκιν. Τα σχεδιάσματα αυτών των έργων δεν σώθηκαν και γνωρίζουμε μόνο τους τίτλους, “Μαρία Στούαρτ” και “Μπορίς Γκοντουνόφ”. Ωστόσο, αυτός ο συγγραφέας, ο τόσο φανατικά προσηλωμένος στον αφηγηματικό πεζό λόγο, έμελλε με τις διασκευές των μυθιστορημάτων του να κατακτήσει περίοπτη θέση και τεράστιο εκτόπισμα στο ρεπερτόριο του ρωσικού και του ευρωπαϊκού θεάτρου από το τέλος του 19ου αιώνα ώς τις μέρες μας. Οι πρώτες διασκευές άρχισαν να εμφανίζονται, να κυκλοφορούν ή να δοκιμάζονται πρώτα στις ρωσικές ερασιτεχνικές θεατρικές ομάδες από τη δεκαετία του 1870, όταν ζούσε ακόμη ο συγγραφέας. Ώς το τέλος του αιώνα είχαν κυκλοφορήσει διασκευές από διηγήματα και νουβέλες, όπως “Το όνειρο του θείου”, “Το χωριό Στεπάντσικοβο” κ.ά., καθώς και για τα κυριότερα μυθιστορήματά του.

Από τα αξιοσημείωτα γεγονότα θα καταγράψουμε την παράσταση του τρίπρακτου έργου με τον τίτλο Θωμάς (διασκευή από Το χωριό Στεπάντσικοβο), που διασκεύασε και σκηνοθέτησε ο Στανισλάφσκι, στην πρώτη, την ερασιτεχνική, φάση της σταδιοδρομίας του, το 1891. Το 1899 στην Πετρούπολη παίζεται το Έγκλημα και τιμωρία από επαγγελματίες ηθοποιούς, ανάμεσά τους και ο Π. Ορλένεφ που θα αναδειχθεί σε έναν από τους πιο δημοφιλείς Ρασκόλνικοφ του ρωσικού θεάτρου. Την ίδια χρονιά (1899) σχεδόν ταυτόχρονα παίζεται ο Ηλίθιος στα δυο αυτοκρατορικά θέατρα, στην Πετρούπολη (Αλεξαντρίνσκι) και στο Μάλι της Μόσχας.

Η πορεία διάδοσης των έργων του Ντοστογιέφσκι συνεχίζεται εντατικά, αλλά γύρω στο 1910-1913 μπορούμε να μιλήσουμε για ένα σταθμό, για φαινόμενα που σηματοδοτούν τη διεθνή αναγνώριση και καθιέρωση του Ρώσου πεζογράφου στην ευρωπαϊκή σκηνική πράξη. Το 1910, στο Καλλιτεχνικό Θέατρο της Μόσχας, ο Νεμίροβιτς-Ντάντσενκο, συνιδρυτής και συνδιευθυντής μαζί με τον Στανισλάφσκι αυτού του πρωτοποριακού θεάτρου, ανεβάζει σε δική του διασκευή τους Αδελφούς Καραμάζοφ και τρία χρόνια αργότερα, το 1913, τους Δαιμονισμένους, με τον τίτλο Νικολάι Σταβρόγκιν. Και οι δυο παραστάσεις σημείωσαν μεγάλη επιτυχία χάρη στη σοβαρή δουλειά του σκηνοθέτη και κυρίως χάρη στις ανεπανάληπτες ερμηνείες των ρόλων που είχαν επωμιστεί οι εκλεκτότεροι ηθοποιοί του μοσχοβίτικου συγκροτήματος (Λεονίντοφ, Κατσάλοφ, Μοσκβίν, Γκερμάνοβα κ.ά.).

Την ίδια περίοδο, σ’ ένα άλλο καλλιτεχνικό κέντρο της Ευρώπης, στο Παρίσι, οι θεατρικές πρωτοπορίες ετοιμάζονταν να αναμετρηθούν με τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι. Ο Γάλλος ηθοποιός, σκηνοθέτης και θεατρικός δημιουργός Ζακ Κοπό (Copeau) το 1911 εμπιστεύθηκε μια δική του διασκευή των Αδελφών Καραμάζοφ στο παρισινό Théatre des Arts και από το 1913, όταν θα ιδρύσει το πρωτοποριακό θέατρο Vieux-Colombier, θα εντάξει στο ρεπερτόριό του τη διασκευή, η οποία σε δική του σκηνοθεσία θα παίζεται όλα τα χρόνια όσα κράτησε η περιπέτεια του συγκροτήματος. Στο Παρίσι ο “θεατρικός” Ντοστογιέφσκι είχε δοκιμαστεί από το 1888 (Έγκλημα και τιμωρία, στο θέατρο Odéon), αλλά η παράσταση του Κοπό έγινε ένα εξαιρετικό καλλιτεχνικό γεγονός για τους ίδιους λόγους όπως και στη Μόσχα, χάρη στη σκηνοθεσία και στις ερμηνείες ηθοποιών όπως ο ίδιος ο Κοπό (Ιβάν Καραμάζοφ), ο Ντιλέν (Σμερντιακόφ) κ.ά.

Είχαν συσσωρευθεί αρκετές εμπειρίες και οι σκηνοθέτες αναζητούν, ανιχνεύουν και προσπαθούν να ερμηνεύσουν το μυστικό της άνετης προσαρμογής ενός μυθιστορηματικού κειμένου στη σκηνή. Ο Νεμίροβιτς-Ντάντσενκο έλεγε πως ο Ντοστογιέφσκι “έγραφε ως πεζογράφος, αλλά αισθανόταν δραματουργός” και γι’ αυτό τα έργα του σαν να ζητούν μόνα τους να βγουν στη σκηνή. Ο Κοπό έλεγε πως στα πεζά κείμενα του Ρώσου κλασικού υπάρχουν πλήθος από επεισόδια και περιπέτειες, αλλά ακόμη πως οι ψυχολογικές εκδηλώσεις μετατρέπονται σε δράση. Τα πρόσωπα εκφράζονται αποκλειστικά με το διάλογο και νομίζει κανείς πως τα αφηγηματικά (μη διαλογικά) μέρη είναι κάτι σαν σκηνικές οδηγίες θεατρικού έργου.

Και οι Έλληνες κριτικοί και δημιουργοί έθεσαν αντίστοιχα ερωτήματα. Ανάμεσά τους, ο Αιμ. Χουρμούζιος, στην ερώτηση γιατί ο Ντοστογιέφσκι ελκύει τους διασκευαστές, απαντά “γιατί (ο Ντοστογιέφσκι) προσφέρει σχεδόν έτοιμη δραματική ύλη και τόσον απιθάνως πλούσια που γίνεται ακαταμάχητη πρόκλησις”. Θα προσθέσουμε πως πρόκληση είναι και για τους ηθοποιούς να ενσαρκώσουν τους ήρωες των μυθιστορημάτων του με την τρικυμία των παθών που τους συγκλονίζει, πρόκληση και για τους σκηνοθέτες του 20ού αιώνα να; ενορχηστρώσουν, να συντονίσουν και να αναδείξουν την πολυφωνικότητα, που είναι το κύριο χαρακτηριστικό της αφηγηματικής δημιουργίας του Ρώσου κλασικού.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει συγκεντρώσει ο Γιάννης Σιδέρηςⁱ, στα ελληνικά γράμματα, στην εκδοτική πρακτική, ο Ντοστογιέφσκι εμφανίζεται σχετικά πολύ νωρίς. Όπως ήταν αναμενόμενο, πρώτη ελληνική επιλογή ήταν το δημοφιλέστερο Έγκλημα και τιμωρία, που τυπώθηκε στη Σμύρνη το 1890. Το βιβλιαράκι αναγράφει το όνομα του μεταφραστή Γεωργ.Βογιαντζή, αλλά δεν ξέρουμε την προέλευση της διασκευής. Έκπληξη αποτελεί η επόμενη ελληνική επιλογή, μια διασκευή της νουβέλας Φτωχοί άνθρωποι, το έργο του Ντοστογιέφσκι (1846) που του χάρισε μια πρώιμη αναγνώριση στην πατρίδα του. Η μετάφραση έγινε από ιταλική διασκευή, δεν τυπώθηκε αλλά αξιώθηκε να γίνει η πρώτη παρουσίαση Ντοστογιέφσκι στην ελληνική θεατρική σκηνή. Παίχτηκε με τον τίτλο Φτωχόκοσμος από το θίασο Εδμόνδου Φυρστ – Ροζαλίας Νίκα στο θέατρο “Πανελλήνιο픨το Σεπτέμβριο του 1914. Θυμίζω πως ο Εδμ. Φυρστ είναι από τους αξιολογότερους καλλιτέχνες της πρώτης εικοσαετίας του 20ού αιώνα, δημιούργημα του Βασιλικού Θεάτρου και του Θωμά Οικονόμου. Η Ροζαλία Νίκα θα διαπρέψει αργότερα στην επιθεώρηση.

Θα διαπιστώσουμε, στη συνέχεια, πως τα διασκευασμένα κείμενα του Ντοστογιέφσκι δεν έχουν τόσο συχνή παρουσία στο ελληνικό ρεπερτόριο (δεν είναι και τόσο “εύκολα”), αλλά εμφανίζονται σε καίριες στιγμές, συνδέονται με ξεχωριστές προσπάθειες ανάκαμψης της ελληνικής σκηνής. Έτσι η πρώτη σοβαρή πρόταση να ανεβούν στη σκηνή οι Αδελφοί Καραμάζοφ συνδέεται με τη δημιουργία της Εταιρείας Ελληνικού Θεάτρου το 1919. Τη διασκευή του Κοπό μετέφρασε ο Γ.Ν. Πολίτης. Σκηνοθέτης ο Μιλτιάδης Λιδωρίκης και στο ρόλο του Ιβάν Καραμάζοφ ο Αιμίλιος Βεάκης, που είχε θριαμβεύσει λίγες βδομάδες νωρίτερα στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη. Ο Βεάκης θα δείξει ιδιαίτερη “αδυναμίᔨγια το μεγάλο Ρώσο συγγραφέα. Θα διασκευάσει ο ίδιος το μυθιστόρημα Ταπεινοί και καταφρονεμένοι, που με δική του επιμονή (συμπρωταγωνίστρια ήταν η Ελένη Παπαδάκη) θα ανεβεί στο Εθνικό Θέατρο το 1934.

Την ίδια χρονιά (Απρίλιος 1934) ο θίασος Μαρίκας Κοτοπούλη, που προσπαθεί να μη μείνει πίσω από το Εθνικό, θα ανεβάσει το Έγκλημα και τιμωρία, σε διασκευή του Γκαστόν Μπατί, η οποία είχε παιχτεί στο Παρίσι ένα χρόνο πριν. Η διανομή έχει λαμπρά ονόματα (ο Γ. Παππάς-Ρασκόλνικοφ), αλλά η παράσταση ήταν άνιση. Ωστόσο η αίγλη του συγγραφέα και του έργου εξασφάλισε την επιτυχία. (30 παραστάσεις, σπάνια επίδοση για την εποχή). Ας σημειώσουμε, πάντως, πως στο πρόγραμμα δεν αναγράφεται σκηνοθέτης, ενώ το θιασαρχικό-πρωταγωνιστικό σύστημα κάνει αισθητή την παρουσία του. Η θιασάρχισσα κράτησε για τον εαυτό της το ρόλο της Σόνιας Μαρμελάντοβα.

Από τις επαναλήψεις των Αδελφών Καραμάζοφ θα ξεχωρίσουμε την παράσταση που ετοίμασαν οι Ενωμένοι Καλλιτέχνες, το καλοκαίρι του 1946, σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη, με τον Βεάκη τώρα στο ρόλο του πατέρα (Φιόντορ Καραμάζοφ), τον Αντ. Γιαννίδη-Σμερντιακόφ (ρόλο που έπαιξε ο δάσκαλός του Ντιλέν στο Παρίσι) και άλλες αξιόλογες ερμηνείες.

Δυο μήνες νωρίτερα (Μάρτιος 1946), στη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου άρχιζε τη σταδιοδρομία του στο ελληνικό στερέωμα Ο ηλίθιος, σε διασκευή Μαν. Σκουλούδη, σκηνοθεσία Πέλου Κατσέλη και σκηνογραφία Γιάννη Τσαρούχη. Καλό σύνολο ηθοποιών, με τον Θάνο Κωτσόπουλο-πρίγκιπα Μίσκιν, την Αλέκα Κατσέλη-Ναστάσια Φιλίποβνα και τον Τζ. Καρούσο-Ραγκόζιν. Ο ρόλος του πρίγκιπα Μίσκιν θα δώσει την ευκαιρία για μια από τις μεγάλες δημιουργίες του Μάνου Κατράκη, όταν η διασκευή του Σκουλούδη θα παιχτεί από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο το 1957, με σκηνοθέτη τον Τάκη Μουζενίδη. Να προσθέσω, τέλος, πως το αθηναϊκό κοινό θα έχει την τύχη να γνωρίσει και την έξοχη παράσταση του αριστουργήματος του Ντοστογιέφσκι, σε αυθεντική μορφή, από το θίασο του θεάτρου Βαχτάνγκοφ κατά τις παραστάσεις που έδωσε στην Αθήνα το φθινόπωρο του 1964.

Και το Έγκλημα και τιμωρία θα γνωρίσει επιτυχίες κατά τις επαναλήψεις εκείνες όπου υπήρξε ανανέωση και συσπείρωση αξιόλογων καλλιτεχνικών δυνάμεων. Η παράσταση που ετοίμασε ο θίασος Αλεξανδράκη-Γεωργούλη κράτησε όλη τη σεζόν 1965-1966 στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς, σε σκηνοθεσία Γιώργου Σεβαστίκογλου, με Ρασκόλνικοφ τον Αλ. Αλεξανδράκη και με τον Βασ. Ανδρονίδη στο ρόλο του ανακριτή. Γράφει ο Γιάννης Σιδέρης πως “η παράσταση θύμιζε στην τελειότητα τους Βαχτάγκωφ· προς τα εκεί την οδήγησε πετυχημένα ο Σεβαστίκογλου, περνώντας τη από τη δική του αίσθηση῾ Από τις πιο πρόσφατες επαναλήψεις αξίζει να συγκρατήσουμε την παράσταση από το Θέατρο του Νότου, το φθινόπωρο του 1999, σε διασκευή-σκηνοθεσία Νικίτα Μιλιβόγεβιτς. Μια νέα γενιά ηθοποιών έδωσε ένα καλό δείγμα για τις δυνατότητές της: Λάζαρος Γεωργακόπουλος-Ρασκόλνικοφ, Μάνια Παπαδημητρίου-Σόνια και Γιώργος Κέντρος-ανακριτής Πορφίρι.

Να προσθέσουμε πρόχειρα πως τα έργα του Ντοστογιέφσκι γυρίστηκαν σχεδόν όλα σε ταινίες και πως ο Παίκτης έγινε όπερα από τον Σ. Προκόφιεφ. Από τις ελληνικές διασκευές πρωτότυπη εργασία είναι του Παντελή Πρεβελάκη, Μουσαφιραίοι στο Στεπάντσικοβο, από τη νουβέλα “Το χωριό Στεπάντσικοβο”, που τυπώθηκε και παίχτηκε το 1972.

Στη διεθνή σκηνή τα έργα του Ντοστογιέφσκι αποδείχθηκαν όχι μόνο ανθεκτικά στο χρόνο, αλλά και ικανά να εκφράζουν καινούργιες ανησυχίες, αισθητικές αλλά και πολιτικές-ιδεολογικές. Παράδειγμα οι ποικίλες διασκευές των Δαιμονισμένων (στην προσαρμογή του Αλμπέρ Καμί ή άλλες), αλλά και οι παραστάσεις του Γιούρι Λιουμπίμοφ (τρεις φορές το Έγκλημα και τιμωρία, το 1979, στο Λονδίνο το 1983 και στην Ουάσινγκτον το 1986), του Αντρέι Βάιντα, που επεξεργάστηκε μια τριλογία: Οι δαιμονισμένοι, 1971, Ναστάσια Φιλίποβνα (=Ηλίθιος) το 1977 και Έγκλημα και τιμωρία το 1984.

Τέτοια αντοχή στο χρόνο έδειξαν μόνο τα δραματικά κείμενα των κλασικών του παγκόσμιου θεάτρου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ Γ., Ο Ηλίθιος του Ντοστογιέφσκι και το μηδέν της γραφής, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1994.
• ΓΑΪΤΑΝΗΣ Β., Η έννοια της απελπισίας στον Κίρκεγκωρ και στον Ντοστογιέφσκι, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997.
• ΜΑΚΡΑΚΗΣ Μ., Ο Ντοστογιέφσκι και η επανάσταση των νέων, εκδ. Παρουσία, Αθήνα χ.χ.
• ΜΑΚΡΑΚΗΣ Μ., Ο σοσιαλισμός του Νοστογιέφσκι και η σοβιετική κριτική, εκδ. Εστία, Αθήνα 1984.
• ΜΑΚΡΑΚΗΣ Μ., Ντοστογιέφσκι, πάθος και ελευθερία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1994.
• ΜΑΚΡΑΚΗΣ Μ., Φρόιντ και Ντοστογιέφσκι, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2004.
• ΜΑΚΡΑΚΗΣ Μ., Ο Στάρετς Ζωσιμάς στο έργο του Ντοστογιέφσκι “Αδελφοί Καραμαζώφ”, εκδ. Αστήρ, Αθήνα 2002.
• ΜΠΑΧΤΙΝ Μ., Ζητήματα της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι, μετάφρ. Α. Ιωαννίδου, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2000.
• ΜΠΕΡΔΙΑΓΙΕΦ Ν., Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, μετάφρ. Ν. Ματσούκας, εκδ. Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη 1999.
• – Ο Ντοστογιέφσκι στις αναμνήσεις των συγχρόνων του, μετάφρ. Ζ. Νάσιουτζικ, εκδ. Κέδρος, Αθήνα χ.χ.
• ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ Κ., Ντοστογιέφσκι, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1990.
• SNITKINA A., Η ζωή μου με τον Ντοστογιέφσκι, μετάφρ. Α. Βέλιος, εκδ. Ροές, Αθήνα 1999.
• ΤΡΟΥΑΓΙΑ Α., Ντοστογιέφσκι, η ζωή και το έργο του, μετάφρ. Κ. Κριτσίνης, εκδ. Πελεκάνος, Αθήνα χ.χ.

The following two tabs change content below.

• Bio
• Latest Posts

dromena

Latest posts by dromena (see all)

• Ο Σαίξπηρ στο πολεμικό Λονδίνο - 11 Απριλίου, 2024
• Η “Δωδέκατη νύχτα” του Σαίξπηρ - 2 Απριλίου, 2024
• Αν ο Νίκος Χαραλάμπους σκηνοθετούσε τον τηλεφωνικό κατάλογο - 31 Μαρτίου, 2024
• Ο σκηνοθέτης Νίκος Χαραλάμπους - 31 Μαρτίου, 2024
• Μνήμη Νίκου Χαραλάμπους - 31 Μαρτίου, 2024