Ο Πέδρο Καλντερόν δε λα Μπάρκα (Pedro Calderόn de la Barca, 17 Ιανουαρίου 1600 – 25 Μαΐου 1681) ήταν θεατρικός συγγραφέας, ποιητής και συγγραφέας του Ισπανικού Χρυσού Αιώνα. Σε ορισμένες περιόδους της ζωής του ήταν επίσης στρατιώτης και Ρωμαιοκαθολικός ιερέας. Γεννημένος όταν το θέατρο του Ισπανικού Χρυσού Αιώνα καθοριζόταν από το Λόπε δε Βέγα, το ανέπτυξε περαιτέρω, με το έργο του να θεωρείται ως το αποκορύφωμα του θεάτρου του Ισπανικού Μπαρόκ. Ετσι θεωρείται ένας από τους κορυφαίους δραματουργούς της Ισπανίας και ένας από τους καλύτερους θεατρικούς συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Ο Καλντερόν γεννήθηκε στη Μαδρίτη στις 17 Ιανουαρίου . Η μητέρα του, που ήταν Φλαμανδικής καταγωγής, πέθανε το 1610. Ο πατέρας του, ευγενής Κανταβριακής καταγωγής, που ήταν υπουργός οικονομικών, πέθανε το 1615. ο οποίος προόριζε το γιο του να γίνει κληρικός. Από τα πρώτα νεανικά του χρόνια, ο Καλντερόν άρχισε εκκλησιαστικές σπουδές στο Κολέγιο των Ιησουιτών (Colegio Imperial) στη Μαδρίτη. Το 1614 γράφτηκε στο θεολογικό τμήμα του Πανεπιστημίου της Αλκαλά δε Χενάρες και ένα χρόνο αργότερα έκανε μεταγραφή στη Σαλαμάνκα, συνεχίζοντας τις σπουδές του στα νομικά μέχρι το 1620.

Έγραψε το πρώτο έργο του σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών. Μεταξύ 1620 and 1622 ο Καλντερόν κέρδισε πολλούς διαγωνισμούς ποίησης προς τιμήν του Αγίου Ισιδώρου στη Μαδρίτη. Το ντεμπούτο του Καλντερόν ως θεατρικού συγγραφέα ήταν το Amor, honor y poder, που παρουσιάστηκε στα Βασιλικά Ανάκτορα στις 29 Ιουνίου 1623. Ακολούθησαν δύο ακόμη έργα την ίδια χρονιά : La selva confusa και Los Macabeos. Τις δύο επόμενες δεκαετίες ο Καλντερόν έγραψε πάνω από 70 έργα, η πλειοψηφία των οποίων ήταν κοσμικά δράματα, γραμμένα για τα εμπορικά θέατρα.

Ο Καλντερόν υπηρέτησε στον Ισπανικό στρατό στην Ιταλία και στη Φλάνδρα μεταξύ 1625 και 1635. Από τη στιμή του θανάτου του Λόπε δε Βέγα το 1635, ο Καλντερόν αναγνωρίστηκε ως ο καλύτερος Ισπανός δραματουργός της εποχής. Ο Καλντερόν είχε επίσης κερδίσει σημαντική εύνοια στην αυλή και το 1636–1637 έγινε Ιππότης του Τάγματος του Σαντιάγο από το Φίλιππο Δ´, που του είχε ήδη αναθέσει σιρά εντυπωσιακών παραστάσεων για το βασιλικό θέατρο, στο νεοαναγερθέν ανάκτορο Μπουέν Ρετίρο.

Στις 28 Μαίου 1640 εντάχθηκε σε ένα σώμα έφιππων θωρακοφόρων, που είχε πρόσφατα συγκροτηθεί από τον Γκασπάρ ντε Γκουζμάν, Κόμη-Δούκα του Ολιβάρες, πήρε μέρος στην Καταλανική εκστρατεία και διακρίθηκε για τη γενναιότητά του στην Ταρραγόνα. Λόγω της κακής υγείας του παραιτήθηκε από το στρατό το Νοέμβριο του 1642 και τρία χρόνια αργότερα του απονεμήθηκε ειδική στρατιωτική σύνταξη σε αναγνώριση των υπηρεσιών του στο πεδίο της μάχης.

Η ζωή του τα λίγα επόμενα χρόνια είναι ασαφής. Ο αδελφός του, Ντιέγο Καλντερόν, πέθανε το 1647. Από τον Καλντερόν και μια άγνωστη γυναίκα γεννήθηκε ένας γιος, ο Πέδρο Χοσέ, μεταξύ 1647-1649, και αμέσως μετά η γυναίκα πέθανε. Ο Καλντερόν ανέθεσε τη φροντίδα του γιου του στον ανεψιό του Χοσέ, γιο του αδελφού του Ντιέγο. Ίσως για λόγους που σχετίζονται με αυτές τις προσωπικές δοκιμασίες, ο Καλντερόν εντάχθηκε στο Τάγμα του Αγίου Φραγκίσκου το 1650 και στη συνέχεια ασαπάσθηκε τελικά την ιερωσύνη. Χειροτονήθηκε το 1651 και έγινε ιερέας στην εκκλησία Σαν Σαλβαδόρ της Μαδρίτης. Σύμφωνα με δήλωση που έκανε ένα ή δύο χρόνια μετά, αποφάσισε να σταματήσει να γράφει κοσμικά δράματα για τα εμπορικά θέατρα. Αν και δεν τήρησε απόλυτα αυτή του την απόφαση,τώρα έγραφε κυρίως μυθολογικά έργα για τα θέατρα των ανακτόρων και autos sacramentales -μονόπρακτες αλληγορίες σχετικές με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, που παρουσιάζονταν κατά την εορτή Αγίας Δωρεάς. Το 1662 δύο από αυτά, τα Las órdenes militares και Mística y real Babilonia, αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας της Ιεράς Εξέτασης και το πρώτο λογοκρίθηκε, τα αντίγραφά του κατασχέθηκαν και παρέμεινε καταδικασμένο μέχρι το 1671.

Ο Καλντερόν διορίσθηκε τιμητικά εφημέριος του Φίλιππου Δ΄ το 1663 και συνέχισε ως εφημέριος του διαδόχου του. Στα ογδόντα ένα του χρόνια έγραψε το τελευταίο του κοσμικό έργο, Hado y Divisa de Leonido y Marfisa, προς τιμή του γάμου του Κάρολου Β΄ με τη Μαρία Λουίζα της Ορλεάνης. Παρά τη θέση του στην αυλή και τη δημοτικότητά του σε όλη την Ισπανία φέρεται να πέρασε τα τελευταία του χρόνια σχετικά φτωχά.

Υφος

Ο Καλντερόν εγκαινίασε τον αποκαλούμενο δεύτερο κύκλο του θεάτρου του Ισπανικού Χρυσού Αιώνα. Ενώ ο προκάτοχός του, Λόπε δε Βέγα, καινοτόμησε με τις δραματικές φόρμες και τα είδη του θεάτρου του Ισπανικού Χρυσού Αιώνα, ο Καλντερόν τα εξευγένισε και τα τελειοποίησε. Ενώ η δύναμη του Λόπε έγκειται στον αυθορμητισμό και στη φυσικότητα του έργου του, η δύναμη του Καλντερόν έγκειται στην ικανότητά του για ποιητική ομορφιά, δραματική δομή και φιλοσοφικό βάθος. Ο Καλντερόν ήταν ένας τελειομανής, που συχνά επανερχόταν και ξαναδούλευε τα έργα του, ακόμη και πολύ μετά την πρώτη τους παρουσίαση. Αυτή η τελειομανία δεν περιοριζόταν μόνο στο δικό του έργο. Αρκετά από τα έργα του αποτελούν διασκευές υπαρχόντων έργων ή σκηνών άλλων δραματουργών, βελτιώνοντας το βάθος, την πλοκή και την ενότητά τους. Ο Καλντερόν διακρίθηκε πάνω απ’ όλα στο είδος του “auto sacramental”, στο οποίο κατά τα φαινόμενα έδειξε μια ανεξάντλητη ικανότητα να δίνει νέες δραματικές φόρμες σε ένα δεδομένο σύνολο θεολογικών και φιλοσοφικών μορφωμάτων. Ο Καλντερόν έγραψε 120 κωμωδίες, 80 “auto sacramental” και 20 σύντομα κωμικά έργα ονομαζόμενα “entremeses” (ορεκτικά).

Οπως σημειώνει ο Γκαίτε, ο Καλντερόν είχε την τάση να γράφει τα έργα του φροντίζοντας ιδιαίτερα τη δραματική δομή τους. Ως εκ τούτου συνήθως μείωνε τον αριθμό των σκηνών στα έργα του, σε σύγκριση με εκείνες του Λόπε δε Βέγα για να αποφύγει κάθε πλεονασμό και να παρουσιάσει εκείνες μόνο τις σκηνές που ήταν ουσιώδεις για το έργο, μειώνοντας επίσης τον αριθμό των διαφορετικών μέτρων στα έργα του, χάριν της ευρύτερης υφολογικής ομοιομορφίας. Αν και η ποίηση και τα έργα του έκλειναν προς τον “κουλτερανισμό” (στυλιστικό κίνημα της Μπαρόκ περιόδου της Ισπανικής ιστορίας, που χαρακτηρίζεται από καλλωπιστικό, επιδεικτικό λεξιλόγιο και μήνυμα περιπλεγμένο από πλήθος μεταφορών και σύνθετης σύνταξης), συνήθως περιόριζε το μέγεθος και την ασάφεια αυτού του ρυθμού, αποφεύγοντας μεταφορές και αναφορές, που ανεκπαίδυτοι θεατές θα αδυνατούσαν να κατανοήσουν. Ομως του άρεσε ο συμβολισμός, για παράδειγμα κάνοντας μια πτώση από άλογο μεταφορά μιας πτώσης σε όνειδος, με την πτώση να αντιπροσωπεύει την ατίμωση, ή η χρήση των ωρωσκοπίων ή των προφητειών στο ξεκίνημα του έργου, ως τρόπος για να γίνουν εσφαλμένες προβλέψεις για το τι πρόκειται να συμβεί, συμβολίζοντας την απόλυτη αβεβαιότητα για το μέλλον. Εξάλλου, επηρεασμένος ίσως από το Θερβάντες, ο Καλντερόν συνειδητοποίησε ότι κάθε έργο δεν ήταν παρά μυθοπλασία και ότι η δομή του μπαρόκ έργου ήταν τελείως τεχνητή. Ετσι μερικές φορές χρησιμοποιεί μεταθεατρικές τεχνικές, όπως να κάνει τους χαρακτήρες του να διαβάζουν με αστείο τρόπο τα κλισέ που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας και έτσι είναι αναγκασμένοι να ακολουθήσουν. Μερικά από τα συνηθέστερα θέματα των έργων του επηρεάστηκαν πολύ από την Ιησουητική του εκπαίδευση. Για παράδειγμα, ως αναγνώστης του Θωμά Ακινάτη και του Φρανσίσκο Σουάρεζ, του άρεσε να αντιπαραθέτει τη λογική στο πάθος, τη νόηση στο ένστικτο ή την αντίληψη στη θέληση. Οπως και πολλών συγγραφέων του Ισπανικού Χρυσού Αιώνα, τα έργα του φανερώνουν τον πεσιμισμό του για τη ζωή, που μετριάζεται μόνο από τον ορθολογισμό του και την πίστη του στο Θεό. Το αγχος και η αγωνία, που συνήθως βρίσκεται στο έργο του, εξηγείται σε ένα από τα γνωστότερα έργα του La Vida es sueño, Η Ζωή είναι Ονειρο, όπου ο Σιγισμούνδος υποστηρίζει :

¿Qué es la vida? Un frenesí.

¿Qué es la vida? Una ilusión,
una sombra, una ficción,
y el mayor bien es pequeño.
¡Que toda la vida es sueño,
y los sueños, sueños son!
Μετάφραση:
Τι είναι η ζωή? Μια φρενίτιδα.
Τι είναι η ζωή? Μια ψευδαίσθηση,
Μια σκιά, μια φαντασία,
Και το μεγαλύτερο καλό είναι λίγο;
Γιατί όλη η ζωή είναι ένα όνειρο,

Και τα όνειρα είναι μόνο όνειρα.

Οντως τα θέματά του έχουν την τάση να είναι σύνθετα και φιλοσοφικά και εκφράζουν περίπλοκες καταστάσεις του νου, κατά τρόπο που λίγα θεατρικά έργα το έχουν κατορθώσει. Οπως ο Μπαλτάσαρ Γκρασιάν, ο Καλντερόν ασχολήθηκε μόνο με τα βαθύτερα ανθρώπινα αισθήματα και διλήματα.

Αφότου τα έργα του Καλντερόν παρουσιάζονταν συνήθως στην αυλή του Βασιλιά της Ισπανίας, είχε πρόσβαση στις πιο σύγχρονες τεχνικές σχετικά με τη σκηνογραφία. Συνεργάστηκε με τον Κόσμε Λότι στην ανάπτυξη σύνθετων σκηνογραφιών, που ενσωματώθηκαν σε μερικά από τα έργα του, ιδιαίτερα τα πιο θρησκευτικά, όπως τα Autos Sacramentales, που υπήρξαν εξαιρετικά σύνθετες αλληγορίες ηθικών, φιλοσοφικών και θρησκευτικών εννοιών.

Θεατρική παραγωγή

Η δραματική παραγωγή του Καλντερόν είναι πλούσια σε θεματογραφία και περιλαμβάνει 120 δράματα ιστορικού, θρησκευτικού ή ηθογραφικού περιεχομένου, 80 άουτος σακραμεντάλες και περίπου 25 άλλα έργα, τα οποία έχουν διασωθεί. Τα περισσότερα από αυτά χαρακτηρίζονται από μια αίσθηση πεσσιμισμού και αντιφατικών ανθρώπινων παρορμήσεων.

Τα νεανικά του δράματα «Η ευλάβεια του σταυρού» (La devociόn de la cruz, 1633), «Ο θαυματουργός μάγος» (El magico prodigioso, 1637), αναφερόμενο στη ζωή του Αγίου Κυπριανού, και «Σ’ αυτή τη ζωή το καθετί είναι αλήθεια και όλα ένα ψέμα» (En esta vida todo es verdad y todo es mentira) είναι φορτωμένα με αφηρημένο συμβολισμό και αλληγορικό χαρακτήρα.

Μια επιλογή από τα πολυάριθμα άλλα έργα του Καλντερόν είναι: «Σπίτι με δύο πόρτες δεν μπορείς να το φυλάξεις» (Casa con dos puertas mal es de guardar, 1629), «Ο γιατρός της τιμής του» (El medico de su honra, 1635), «Ζήλεια, το μεγαλύτερο τέρας» (El mayor monstruo, los cellos, 1637), «Στην κρυφή προσβολή, κρυφή εκδίκηση» (A secreto agravio, secreta venganza, 1637), «Ο Δήμαρχος της Θαλαμέας» (El Alcalde de Zalamea, περ. 1640 – ελλ. μτφ. Αλέξης Σολωμός, εκδ. “Δωδώνη”) κ. ά.

Στο αριστούργημά του, «Η ζωή είναι όνειρο» (La vida es sueno, 1635 ― ελλ. μτφ. Παντελής Πρεβελάκης, “ΣΧΟΛΗ ΜΩΡΑΪΤΗ“), ο Καλντερόν, μέσω του Σιγισμούνδου, αντιπροσωπευτικού ήρωά του, εξιστορεί το δράμα της μοίρας του ανθρώπου και της προσωρινότητας της ζωής.

Στις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του, ο Καλντερόν αφοσιώθηκε σχεδόν αποκλειστικά στα «άουτος σακραμεντάλες», θρησκευτικά έργα που παίζονταν στις μεγάλες εορτές της Θείας Ευχαριστίας (Κόρπους Κρίστι), με έντονες αντανακλάσεις από τη διδασκαλία της καθολικής θεολογίας.

Μεταξύ των καλύτερων θρησκευτικών έργων του είδους αυτού είναι «Το μεγάλο θέατρο του κόσμου» (El Gran Teatro del Mundo, 1649), «Ο μεγάλος έμπορος του κόσμου» (El Gran Mercado del Mundo) και «Τα θέλγητρα της ενοχής» (Los Encantos de la Culpa).

Αποδοχή

Αν και η φήμη του υποχώρησε το 18ο αιώνα, ξαναανακαλύφθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα από τους Γερμανούς Ρομαντικούς. Μεταφράσεις του Αουγκουστ Βίλχελμ Σλέγκελ αναζωογόνησαν το ενδιαφέρον για το θεατρικό συγγραφέα, που, μαζί με το Σαίξπηρ, έγινε στη συνέχεια λάβαρο για το κίνημα των Γερμανών Ρομαντικών. Τις επόμενες δεκαετίες το έργο του Καλντερόν μεταφράστηκε στα Γερμανικά πολλές φορές, ιδιαίτερα από το Γιόχαν Ντίτριχ Γκρις και το Γιόζεφ φον Άιχεντορφ και βρήκε σημαντική αποδοχή στις Γερμανικές και Αυστριακές σκηνές υπό τη σκηνοθεσία του Γκαίτε, του Ε.Τ.Α. Χόφμαν και του Γιόζχεφ Στραϊφόγκελ. Μεταγενέστερες σημαντικές Γερμανικές προσαρμογές είναι οι εκδοχές από τον Ούγκο φον Χόφμανσταλ των έργων «Η ζωή είναι όνειρο» και «Το μεγάλο θέατρο του κόσμου».

Αν και περισσότερο γνωστός στο εξωτερικό ως συγγραφέας του Δόκτωρ Ζιβάγκο, ο Μπορίς Παστερνάκ έκανε εξαιρετικές Ρωσικές μεταφράσεις των έργων του Καλντερόν στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Σύμφωνα με την ερωμένη του Ολγα Ιβίνσκαγια,

Δουλεύοντας πάνω στον Καλντερόν, είχε τη βοήθεια του Νικολάι Μικαϊλοβιτς Λιουμπίμοφ, ένα έξυπνο και φωτισμένο άτομο, που καταλάβαινε πολύ καλά ότι η λασπολογία και αναταραχή γύρω από το μυθιστόρημα θα ξεχνιόταν, αλλά πάντα θα ήταν ένας Παστερνάκ. Πήρα μαζί μου στη Μόσχα τελειωμένα κομμάτια της μετάφρασης, τα διάβασα στο Λιουμπίμοφ στην Οδό Ποτάποφ και κατόπιν επέστρεψα στο Περεντέλκινο, όπου διακριτικά ζήτησα [από το Μπορίς Παστερνάκ] να αλλάξει αποσπάσματα, που, κατά την άποψη του Λιουμπίμοφ, ξέφευγαν πολύ από το πρωτότυπο. Αμέσως μόλις πέρασε το “σκάνδαλο” [ο Μπορίς Παστερνάκ]πήρε την πρώτη του πληρωμή για το έργο στον Καλντερόν.

Η αποδοχή του Καλντερόν τον 20ό αιώνα μειώθηκε σημαντικά, υπό την επίδραση του Μαρθελίνο Μενέντεθ ι Πελάγιο, αλλά η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τη μελέτη του Καλντερόν πρέπει κυρίως να αποδοθεί στη Βρετανική αποδοχή, συγκεκριμένα μέσω των έργων των A.A. Parker, A.E. Sloman και πιο πρόσφατα Bruce Wardropper.

Στη σύγχρονη λογοτεχνία

Ο Καλντερόν δε λα Μπάρκα εμφανίζεται στο μυθιστόρημα του 1998 Ο Ηλιος πάνω από τη Μπρέντα του Αρτούρο Πέρεθ-Ρεβέρτε, που υιοθετεί την άποψη ότι υπηρέτησε στον Ισπανικό Στρατό στη Φλάνδρα και τον παρουσιάζει, κατά τη λεηλασία του Ούντκερκ από τα Ισπανικά στρατεύματα, να βοηθάει τον τοπικό βιβλιοθηκάριο να διασώσει βιβλία από τη βιβλιοθήκη στο φλεγόμενο Δημαρχείο. Ο Πουερτορικανός συγγραφέας Τζιανίνα Μπράσι βάσισε το δραματικό του μυθιστόρημα “Ηνωμένες Πολιτείες της Μπανάνας” (2011) στο La vida es sueño (Η Ζωή είναι Ονειρο) αναπλάθοντας τον τραγικό ήρωα Σιγισμούνδο στη Νέα Υόρκη του 21ου αιώνα, όπου ο πατέρας του, Βασιλιάς των Ηνωμένων Πολιτειών της Μπανάνας, τον κλειδώνει σε σκοτεινή φυλακή του Αγάλματος της Ελευθερίας για το έγκλημα της γέννησής του.

Το Καθολικό δόγμα του Καλντερόν για τη ζωή ως όνειρο σε σύγκριση με την ατελεύτητη-άπειρη ύπαρξη, που αρχίζει στη μετα θάνατο ζωή, έχει μια μακρινή και άμεση σχέση με μερικές έννοιες που εικονίζονται σε δημοφιλείς ταινίες, όπως οι Matrix και Inception.

Μνημείο Καλντερόν

Ένα περίτεχνο από μάρμαρο μνημείο, αφιερωμένο στον Ισπανό δραματουργό Πέδρο Καλντερόν δε λα Μπάρκα (1600 – 1681), βρίσκεται στην ιστορική Πλατεία της Αγίας Άννας (Plaza de Santa Ana) της Μαδρίτης.

Το μνημείο φιλοτεχνήθηκε το 1878 από τον Ισπανό γλύπτη Χουάν Φιγέρας (Juan Figueras). Η σκεπτική μορφή του Καλντερόν είναι στραμμένη προς το αντικρινό Τεάτρο Εσπανιόλ (1745), ενώ το βάθρο του μνημείου κοσμείται με σκηνές από τέσσερα έργα του δραματουργού.

Πηγές

• 501 Great Writers”, “Pedro Calderόn de la Barca”, σελ. 63 (General Editor: Julian Patrick), Apple Press, London, 2009.
• John Russell Taylor: “The Penguin Dictionary of the Theatre”, “Calderόn de la Barca, Pedro”, Penguin Books Ltd, Harmondsworth, Middlesex, England, 1968.
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, λήμμα «Καλντερόν δε λα Μπάρκα, Πέδρο», τόμ. 31, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα, 1996.
• Εγκυκλοπαίδεια “ΔΟΜΗ”, λήμμα “Καλντερόν ντε λα Μπάρκα, Πέντρο “, τόμ. 7ος, Εκδόσεις “ΔΟΜΗ” Α.Ε., Αθήνα.